نرخ فرونشست بعضی نقاط ایران ۱۰۰ برابر میانگین جهانی؛ هشدار مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی
بر اساس گزارش جدید مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، بیش از ۹۰ درصد پهنه کشور درگیر پدیده فرونشست زمین است و نرخ این پدیده در برخی مناطق تا ۱۰۰ برابر میانگین جهانی افزایش یافته است. این گزارش، که از سوی بخش زلزلهشناسی مهندسی و خطرپذیری این مرکز منتشر شده، وضعیت فرونشست در استانهای مختلف را بحرانی توصیف کرده است.
ورود ایران به مرحله بحران فرونشست
طبق اعلام رسمی این مرکز، ایران دیگر در مرحله «تهدید خاموش فرونشست» قرار ندارد و بهطور کامل وارد فاز بحرانی این پدیده شده است. بررسیهای کارشناسی نشان میدهد که علت اصلی گسترش فرونشست، عدم تعادل میان ورودی و خروجی آبخوانهای زیرزمینی کشور است. در طول دهههای اخیر، افزایش جمعیت، توسعه کشاورزی، حفر چاههای عمیق و برداشت بیرویه آب زیرزمینی منجر به تخلیه شدید منابع آبی و فشرده شدن لایههای زمین شده است.
در گزارش یادشده آمده است که از اواسط دهه ۱۳۵۰ تاکنون، بیش از ۱۴۰ میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی از سفرههای کشور برداشت شده است؛ رقمی که معادل ظرفیت تمامی سدهای ایران است. به گفته کارشناسان این مرکز، این میزان برداشت، ساختار طبیعی خاک در دشتهای آبرفتی را تغییر داده و موجب از بین رفتن تخلخل طبیعی و ستونهای نگهدارنده زمین شده است.
پیامدهای مستقیم فرونشست
فشرده شدن خاک در اثر کاهش سطح آب زیرزمینی، باعث از بین رفتن همیشگی ظرفیت ذخیرهسازی آب در آبخوانها میشود. این فرآیند موجب میشود که حتی بارشهای سنگین نیز نتوانند این کمبود را جبران کنند. کارشناسان هشدار دادهاند که اگر این روند ادامه یابد، خسارات ناشی از فرونشست در بخشهای مختلف اقتصادی، کشاورزی و شهری کشور غیرقابل جبران خواهد بود.
در این گزارش تأکید شده است که پدیده فرونشست برخلاف زلزله منشأ تکتونیکی ندارد، بلکه ناشی از مداخلات انسانی و سیاستگذاریهای نادرست در حوزه مدیریت منابع آب است. کاهش بیرویه سطح آبهای زیرزمینی نهتنها زمینهای کشاورزی را نابارور کرده، بلکه زیرساختهای حیاتی و ساختمانهای شهری را نیز در معرض خطر جدی قرار داده است.
استانهای درگیر فرونشست
مطالعات ماهوارهای و میدانی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشان میدهد که تقریباً تمامی استانهای کشور به جز گیلان به درجات مختلف با پدیده فرونشست مواجه هستند. از نظر وسعت مناطق آسیبدیده، استان خراسان رضوی در صدر فهرست قرار دارد و پس از آن استانهای فارس، کرمان، اصفهان و تهران به ترتیب در رتبههای بعدی هستند.
در برخی از دشتهای بحرانی مانند رفسنجان در استان کرمان، نرخ فرونشست به حدود ۴۰ سانتیمتر در سال رسیده است. این عدد در مقایسه با حد بحرانی جهانی که حدود ۴ میلیمتر در سال است، ۱۰۰ برابر بیشتر گزارش شده و از بالاترین نرخهای ثبتشده در سطح جهان به شمار میرود.
وضعیت فرونشست در استان فارس و آثار فرهنگی
بر اساس دادههای جدید، پدیده فرونشست در استان فارس به سرعت در حال گسترش است. دشتهای جهرم و فسا از سالها پیش به عنوان مناطق فرونشستی شناخته میشدند، اما بررسیهای اخیر نشان میدهد این پدیده به سمت مناطق جدیدی مانند مرودشت، داراب، تخت جمشید و جنوب شرقی شیراز نیز پیشروی کرده است.
کارشناسان هشدار دادهاند که گسترش این پدیده علاوه بر تهدید اراضی کشاورزی و منابع آبی، آثار تاریخی و میراث فرهنگی استان از جمله مجموعه جهانی تخت جمشید را نیز در معرض خطر قرار داده است. بر اساس گزارش مرکز تحقیقات، شکافهای عمیق ایجادشده در خاک اطراف این مناطق میتواند در آینده آسیبهای ساختاری جدی به بناهای تاریخی وارد کند.
وضعیت تهران و دشتهای اطراف
در تهران نیز وضعیت فرونشست نگرانکننده گزارش شده است. بنا بر اعلام کارشناسان، بهویژه در مناطق جنوبی و جنوبغربی پایتخت از جمله منطقه ۱۸، نرخ فرونشست در دو سال گذشته بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر در سال برآورد شده است. این رقم چندین برابر متوسط جهانی است و نشان میدهد که پدیده فرونشست در حال نفوذ به بافتهای شهری تهران است.
فرونشست زمین در پایتخت موجب نگرانی درباره زیرساختهای شهری، شبکه حملونقل، خطوط مترو، لولههای انتقال آب و گاز و همچنین ساختمانهای مسکونی شده است. به گفته کارشناسان، اگر این روند مهار نشود، در آینده نزدیک خسارات مالی و انسانی گستردهای به شهر تهران وارد خواهد شد.
گستره ملی بحران و نیاز به اقدام فوری
بر اساس این گزارش، بیش از ۹۰ درصد مناطق کشور به نوعی درگیر پدیده فرونشست هستند. این وضعیت نهتنها تهدیدی برای منابع آب و خاک به شمار میرود بلکه بر امنیت غذایی و پایداری زیرساختهای اقتصادی نیز اثرگذار است. در بسیاری از دشتها، زمینهای کشاورزی دچار ترکهای عمیق شده و بهرهوری آنها کاهش یافته است.
مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرده است که در سال جاری، طرحهای مطالعاتی جدیدی برای شناسایی مناطق پرخطر و تهیه نقشههای دقیق فرونشست آغاز شده است. هدف از این طرحها، پایش مستمر تغییرات زمین و ارائه راهکارهای اجرایی برای کنترل برداشت از سفرههای آب زیرزمینی است.
درخواست برای تدوین سیاستهای ملی
در پایان این گزارش تأکید شده است که پدیده فرونشست زمین یک بحران فراگیر ملی است و برای مقابله با آن نیاز به برنامهریزی هماهنگ میان وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان زمینشناسی و سایر دستگاههای مرتبط وجود دارد. کارشناسان پیشنهاد کردهاند که سیاستهای جامع در زمینه اصلاح الگوی کشت، مدیریت مصرف آب و جلوگیری از حفر چاههای غیرمجاز در دستور کار دولت قرار گیرد.
مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همچنین خواستار تشکیل کارگروه دائمی ملی فرونشست با حضور دستگاههای اجرایی، دانشگاهها و مراکز پژوهشی شد تا دادهها و نقشههای دقیق این پدیده به صورت منظم در اختیار تصمیمگیران قرار گیرد.
به گفته کارشناسان، اگر روند کنونی ادامه یابد، بخشهای وسیعی از کشور در دهه آینده با کاهش شدید پایداری زمین روبهرو خواهند شد. این موضوع میتواند تأثیر مستقیمی بر زیرساختهای اقتصادی، شهری و کشاورزی کشور بگذارد و هزینههای جبران آن بسیار سنگین باشد.
