۹ ژوئن ۱۹۹۴: درگذشت یان تینبرگن، معمار مدل‌سازی اقتصاد کلان مدرن
در چنین روزی، در ۹ ژوئن ۱۹۹۴، یان تینبرگن (Jan Tinbergen)، اقتصاددان برجسته هلندی و برنده نخستین جایزه نوبل اقتصاد، چشم از جهان فروبست. مرگ او نه‌تنها پایان زندگی یک دانشمند، بلکه پایان عصری در اقتصاد نظری و سیاست‌گذاری اقتصادی بود؛ عصری که با مدل‌سازی ریاضی، داده‌محوری و نگاه علمی به اقتصاد شناخته می‌شود.
تولد نهادگرایی کاربردی: تینبرگن که بود؟
یان تینبرگن در سال ۱۹۰۳ در لاهه هلند متولد شد. او نخست در رشته فیزیک تحصیل کرد، اما پس از مدتی به سوی اقتصاد رفت. همین پیش‌زمینه علمی بود که باعث شد او به یکی از نخستین کسانی تبدیل شود که اقتصاد را با ابزارهای ریاضی و آماری تحلیل کرد. تینبرگن اقتصاد را علمی تجربی می‌دانست و باور داشت که با مدل‌سازی، می‌توان واقعیت‌های پیچیده اقتصادی را ساده‌تر و قابل‌درک‌تر کرد.
برنده نخستین نوبل اقتصاد
در سال ۱۹۶۹، اولین جایزه نوبل اقتصاد به‌طور مشترک به یان تینبرگن و راگنار فریش (Ragnar Frisch) اعطا شد؛ به‌پاس «توسعه و به‌کارگیری مدل‌های دینامیک در تحلیل فرآیندهای اقتصادی». تینبرگن در واقع اولین کسی بود که مدل‌های اقتصادسنجی کلان را طراحی و در عمل برای کشورها اجرا کرد؛ کاری که تا پیش از آن سابقه نداشت.
مدل تینبرگن: الگویی برای قرن بیستم
مشهورترین دستاورد تینبرگن، طراحی مدل‌های اقتصاد کلان برای پیش‌بینی و کنترل متغیرهای اقتصادی مانند رشد، تورم، بیکاری و نرخ بهره بود. او با ترکیب آمار، معادلات ریاضی و تحلیل‌های نظری، ابزارهایی ساخت که دولت‌ها بتوانند با آن‌ها سیاست‌گذاری کنند. به همین دلیل، تینبرگن را می‌توان پایه‌گذار «برنامه‌ریزی اقتصادی علمی» نامید.
اصل «تعداد ابزارها برابر با تعداد اهداف»
یکی از مفاهیم مهم تینبرگن، این بود که اگر کشوری می‌خواهد به N هدف اقتصادی برسد، باید دست‌کم N ابزار مستقل در اختیار داشته باشد. این اصل ساده ولی انقلابی، بنیان بسیاری از برنامه‌ریزی‌های اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم را تشکیل داد.
نقش در بازسازی اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم
پس از پایان جنگ جهانی دوم، تینبرگن در بازسازی اقتصادی اروپا نقش مهمی ایفا کرد. او به دولت هلند کمک کرد تا نخستین مدل اقتصادی کلان را طراحی کند. این مدل، دولت را قادر ساخت تا بین رشد اقتصادی، کنترل تورم و اشتغال تعادل ایجاد کند. سپس کشورهای دیگر مانند نروژ، فرانسه و حتی کشورهای در حال توسعه نیز از این الگو بهره گرفتند.
تینبرگن و توسعه پایدار
در سال‌های پایانی عمر، تینبرگن به سمت مسائل توسعه‌ای و نابرابری جهانی تمایل پیدا کرد. او معتقد بود که مدل‌سازی اقتصادی باید نه‌فقط در خدمت رشد، بلکه در خدمت عدالت اجتماعی نیز باشد. آثار او در زمینه توزیع درآمد، عدالت بین‌نسلی و اقتصاد صلح‌آمیز، الهام‌بخش نظریه‌پردازان دهه‌های بعد شد.
میراث اقتصادی تینبرگن در جهان امروز
تینبرگن تنها یک مدل‌ساز نبود؛ او الهام‌بخش نحوه‌ای از اندیشیدن درباره اقتصاد شد. به همین دلیل، امروزه هر زمان که بانک‌های مرکزی، سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای بودجه‌ریزی درباره مدل‌های سیاست‌گذاری صحبت می‌کنند، ناخودآگاه رد پای تینبرگن در آن‌ها دیده می‌شود.
نهادهایی مانند بانک جهانی، صندوق بین‌المللی پول (IMF) و OECD، به‌شکل گسترده‌ای از مدل‌های تینبرگنی برای تحلیل و پیش‌بینی استفاده می‌کنند. حتی در اقتصاد کلان مدرن، وقتی صحبت از مدل‌های تعادل عمومی (DSGE) یا تحلیل سناریوهای کلان می‌شود، بنیان مفهومی آن‌ها به آثار تینبرگن بازمی‌گردد.
دروس تینبرگن برای قرن بیست‌ویکم
در دنیایی که با بحران‌های چندگانه مانند تغییرات اقلیمی، نابرابری جهانی، نوسانات انرژی و تحول دیجیتال مواجه است، میراث تینبرگن هنوز زنده است. او به ما آموخت که بدون مدل‌سازی و بدون تحلیل علمی، تصمیم‌گیری اقتصادی چیزی جز آزمون‌وخطا نیست.
شاید امروز مدل‌های او با ابزارهای پیشرفته‌تر جایگزین شده باشند، اما روح علمی و دغدغه انسانی آثارش، همچنان الهام‌بخش نسل جدید اقتصاددانان، برنامه‌ریزان، و سیاست‌گذاران است.
سخن پایانی
در سالروز درگذشت یان تینبرگن، یادآور می‌شویم که دانش اقتصادی فقط دانشی برای محاسبه نیست؛ بلکه هنری برای برقراری تعادل میان اهداف انسانی، اجتماعی و منابع محدود است. تینبرگن نه‌تنها یک اقتصاددان بزرگ، بلکه معمار اقتصاد علمی و اخلاق‌محور بود.
