اختر حمید خان؛ پیشگام توسعه محلی و فقرزدایی پایدار

اختر حمید خان؛ معمار توسعه محلی و چهره‌ای ماندگار در اقتصاد فقرزدایی

در تاریخ اندیشه‌های اقتصادی و توسعه‌ای قرن بیستم، نام اختر حمید خان (Akhtar Hameed Khan) به عنوان یکی از پیشگامان توسعهٔ محلی و مشارکتی می‌درخشد. او در سال ۱۹۱۴ در آگرا (هند بریتانیایی) به دنیا آمد و پس از تقسیم هند و پاکستان، به پاکستان رفت. تا پایان عمرش در سال ۱۹۹۹، زندگی حرفه‌ای خود را وقف مبارزه با فقر، توانمندسازی جوامع محلی و اصلاح ساختارهای توسعه‌ای در جهان در حال توسعه کرد.

خان برخلاف بسیاری از اقتصاددانان زمان خود که توسعه را از بالا و از طریق دولت‌ها و نهادهای رسمی می‌دیدند، به توسعه‌ای از پایین به بالا (Bottom-Up) باور داشت؛ توسعه‌ای که بر پایه‌ی مشارکت مردم، آموزش، اعتمادسازی و خودیاری اجتماعی استوار است.

آغاز راه؛ از کارمند دولتی تا مصلح اجتماعی

اختر حمید خان در ابتدا کار خود را در خدمات اداری هند (ICS) آغاز کرد؛ اما با مشاهدهٔ فقر گسترده، نابرابری و ناکارآمدی نظام بوروکراتیک، استعفا داد و مسیر جدیدی را در زندگی‌اش برگزید. او معتقد بود که توسعه، چیزی نیست که از بالا تحمیل شود؛ بلکه باید از دل جوامع و بر اساس نیازها و ظرفیت‌های مردم شکل بگیرد.

این دیدگاه بعدها در دو پروژهٔ معروفش ـ مدل کومیلّا (Comilla Model) در بنگلادش و پروژهٔ اورانگی (Orangi Pilot Project) در پاکستان ـ به‌صورت عینی و قابل‌ارزیابی به اجرا درآمد.

مدل کومیلّا؛ نخستین تجربه توسعهٔ مشارکتی در آسیا

در دههٔ ۱۹۵۰، اختر حمید خان در شهر کوچک کومیلّا در پاکستان شرقی (امروزه بنگلادش)، طرحی را آغاز کرد که بعدها به عنوان یکی از نخستین الگوهای موفق توسعهٔ روستایی مشارکتی شناخته شد.
هدف اصلی او ایجاد مدلی بود که جوامع روستایی بتوانند با تکیه بر منابع، دانش و همکاری خود، اقتصاد محلی را رشد دهند.

اصول مدل کومیلّا عبارت بود از:

• ایجاد تعاونی‌های روستایی برای تأمین مالی خرد و مدیریت منابع مشترک؛
• توسعهٔ کشاورزی از طریق آموزش و فناوری‌های ساده و قابل‌دسترس؛
• ایجاد مراکز آموزشی و فنی برای ارتقای مهارت‌های محلی؛
• تقویت نقش زنان و جوانان در تصمیم‌گیری‌های محلی.

نتیجهٔ این مدل شگفت‌انگیز بود. درآمد کشاورزان افزایش یافت، سطح سواد بالا رفت و برای نخستین‌بار، مردم مناطق محروم توانستند به شکلی پایدار از چرخهٔ فقر خارج شوند.

بانک جهانی و سازمان ملل متحد بعدها مدل کومیلّا را یکی از نمونه‌های موفق “توسعهٔ انسانی و بومی‌سازی‌شده” معرفی کردند؛ مدلی که در دهه‌های بعد، الهام‌بخش برنامه‌هایی مانند Grameen Bank و جنبش‌های اقتصاد اجتماعی شد.

پروژهٔ اورانگی؛ فقرزدایی در دل شهر

در دههٔ ۱۹۸۰، اختر حمید خان پروژهٔ جدیدی را در محلهٔ فقیرنشین اورانگی در شهر کراچی آغاز کرد.
اینجا دیگر نه مزرعه‌ای بود و نه منابع طبیعی؛ فقط زاغه‌نشین‌هایی با کوچه‌های خاکی، فاضلاب باز و خانه‌های نیمه‌ویران. اما خان معتقد بود که اگر مردم محلی خودشان درگیر فرآیند توسعه شوند، هیچ محدودیتی وجود ندارد.

او با یک اصل ساده کار را آغاز کرد: “مردم اگر اعتماد کنند، خودشان بهترین توسعه‌دهندگان محل زندگی‌شان خواهند بود.”

نتیجه، پروژه‌ای شد که بعدها در محافل اقتصادی به عنوان یکی از موفق‌ترین نمونه‌های توسعهٔ شهری خودیاری (Self-help Urban Development) شناخته شد.

مردم خودشان شبکهٔ فاضلاب را طراحی کردند، هزینه‌ها را جمع‌آوری کردند، خانه‌هایشان را بازسازی کردند و سیستم‌های کوچک بهداشت و آموزش را ایجاد کردند.
این پروژه نه‌تنها هزینه‌های دولتی را کاهش داد بلکه باعث شد هزاران خانواده از فقر مطلق به سطح معیشت پایدار برسند.

اندیشهٔ اقتصادی اختر حمید خان

نگاه اقتصادی اختر حمید خان را می‌توان در چند اصل کلیدی خلاصه کرد:

• سرمایه اجتماعی مهم‌تر از سرمایه مالی است.
  او باور داشت که اگر اعتماد، همکاری و دانش در یک جامعه شکل بگیرد، حتی بدون سرمایهٔ مالی هم توسعه ممکن است.
• توسعه باید انسان‌محور باشد، نه صرفاً زیرساخت‌محور.
  برخلاف دیدگاه‌های رشد اقتصادی صرف، خان معتقد بود که بدون ارتقای توانمندی‌های انسانی، هرگونه رشد اقتصادی موقتی و شکننده است.
• نهادهای محلی باید تقویت شوند.
  او از تمرکززدایی و سپردن تصمیم‌گیری‌ها به شوراهای روستایی و محلی حمایت می‌کرد.
• کاهش فقر، نیازمند آموزش است.
  به باور او، فقر فقط نبود درآمد نیست؛ بلکه نداشتن آگاهی و مهارت نیز بخش مهمی از فقر ساختاری است.

میراث فکری و تأثیر جهانی

میراث اختر حمید خان فراتر از مرزهای پاکستان رفت.
برنامه‌هایی که او طراحی کرد، الهام‌بخش پروژه‌هایی مانند Bangladesh Rural Advancement Committee (BRAC)، Grameen Bank، و بسیاری از مدل‌های توسعه در هند، نپال، و حتی آفریقا شد.
سازمان ملل متحد و بانک جهانی نیز بعدها اصول توسعهٔ مشارکتی او را در برنامه‌های فقرزدایی خود به کار گرفتند.

او جوایز متعددی از جمله Ramon Magsaysay Award (جایزهٔ ماگ‌سای‌سای) و Hilal-i-Imtiaz از دولت پاکستان دریافت کرد.

امروزه بسیاری از اقتصاددانان توسعه، از او به عنوان پدر توسعهٔ اجتماع‌محور (Community Development) یاد می‌کنند؛ شخصی که نشان داد توسعه واقعی، نه با وام‌های کلان و پروژه‌های پرزرق‌وبرق، بلکه با مشارکت صادقانهٔ مردم محلی آغاز می‌شود.

اختر حمید خان تنها یک اقتصاددان نبود؛ او مصلح اجتماعی و آموزگاری بزرگ بود که مرز میان نظریه و عمل را شکست.
او به جهانیان آموخت که رشد اقتصادی پایدار، از اعتماد، آموزش و همکاری مردم شکل می‌گیرد، نه از طرح‌های تحمیلی و بوروکراتیک.

در روزی مانند امروز که یاد او در تقویم تاریخ زنده می‌شود، بازخوانی اندیشه‌هایش می‌تواند برای کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، درسی بزرگ باشد:
راه توسعه از مردم می‌گذرد، نه از بالا.