موریس آلِه؛ نابغهای فرانسوی که مرز میان اقتصاد کلاسیک و اقتصاد رفتاری را شکست
کلمات کلیدی: موریس آلِه، Maurice Allais، نوبل اقتصاد، پارادوکس آلِه، نظریه تعادل عمومی، اقتصاددانان فرانسوی
مقدمه: اقتصاددان و فیزیکدانی که جهان را به چالش کشید
در تقویم تاریخ اقتصاد، ۹ اکتبر (۹ October) یادآور درگذشت یکی از چهرههای ماندگار علم اقتصاد است؛ موریس آلِه (Maurice Allais). او نهتنها یک اقتصاددان برجسته، بلکه فیزیکدانی بود که با ذهنی تحلیلی و دقیق، مفاهیم بنیادی بازار و رفتار انسانی را از نو تعریف کرد.
آلِه در طول عمر طولانی و پربارش (۱۹۱۱ تا ۲۰۱۰) نقش مهمی در شکلگیری نظریههای تعادل عمومی، بهرهوری بازارها و رفتار تصمیمگیری انسانها ایفا کرد و در نهایت در سال ۱۹۸۸ موفق به دریافت جایزه نوبل اقتصاد شد.
زندگی و تحصیلات موریس آلِه
موریس فلیکس شارل آلِه در ۳۱ مه ۱۹۱۱ در پاریس متولد شد. او تحصیلات خود را در رشتههای مهندسی، ریاضیات و فیزیک در مدرسه پلیتکنیک فرانسه (École Polytechnique) آغاز کرد و بعدها به مطالعه اقتصاد روی آورد.
جنگ جهانی دوم تأثیر عمیقی بر او گذاشت؛ در دوران اشغال فرانسه، بهدلیل بسته بودن دانشگاهها، وقت خود را صرف مطالعه و نگارش آثار اقتصادی کرد. نتیجه این سالها انتشار کتابی بود که بعدها از آن بهعنوان یکی از بنیادیترین آثار نظری اقتصاد فرانسه یاد شد.
آثار مهم و نظریههای کلیدی
موریس آلِه نویسنده چند اثر مهم اقتصادی است، اما دو حوزه از کارهای او شهرت جهانی یافت:
۱. نظریه تعادل عمومی و کارایی بازارها
در دهه ۱۹۴۰، آلِه کتابی منتشر کرد با عنوان À la Recherche d’une Discipline Économique (در جستوجوی یک علم اقتصادی). در این اثر، او پایههای نظریه تعادل عمومی را بنا گذاشت؛ نظریهای که به بررسی هماهنگی میان عرضه و تقاضا در تمام بازارها بهصورت همزمان میپردازد.
او پیش از اقتصاددانان معروف آمریکایی چون کنت ارو و ژرار دوبرو این مفاهیم را مطرح کرد. هرچند آثارش در ابتدا به دلیل نوشته شدن به زبان فرانسوی در سطح بینالمللی کمتر شناخته شد، بعدها اهمیت تاریخی آن آشکار گردید.
۲. پارادوکس آلِه؛ آغاز اقتصاد رفتاری
شهرت جهانی موریس آلِه بیش از هر چیز به پارادوکس آلِه (Allais Paradox) بازمیگردد. او در دهه ۱۹۵۰ آزمایشی طراحی کرد که نشان داد انسانها در تصمیمگیریهای اقتصادی همیشه رفتار عقلانی ندارند و گاهی برخلاف نظریه مطلوبیت مورد انتظار عمل میکنند.
در آزمایش او، افراد بین دو انتخاب با احتمالهای متفاوت پولی قرار میگرفتند و در کمال شگفتی، انتخابهایشان با پیشبینی نظریههای کلاسیک نمیخواند.
این کشف، پایهگذار تحول بزرگی شد که بعدها به شکلگیری اقتصاد رفتاری (Behavioral Economics) انجامید و بر کارهای پژوهشگرانی چون دنیل کانمن و آموس تورسکی تأثیر مستقیم گذاشت.
دیدگاه اقتصادی و فلسفی
آلِه اقتصاد را علمی صرفاً ریاضیاتی نمیدانست؛ او معتقد بود که رفتار انسانی و روانشناسی تصمیمگیری باید در قلب تحلیل اقتصادی جای گیرد.
در آثارش، میان سه حوزه اصلی پیوند برقرار کرد:
- اقتصاد نئوکلاسیک (بر مبنای تعادل و کارایی)
- اقتصاد رفتاری (بر مبنای روانشناسی و تصمیمگیری)
- سیاستگذاری اقتصادی (بهویژه در زمینه توسعه و برنامهریزی پس از جنگ)
او از طرفداران جدی اقتصاد آزاد رقابتی بود اما درعینحال بر ضرورت عدالت توزیعی و نظارت دولت در مواقع بحرانی تأکید میکرد. دیدگاه او میان دو قطب افراطی بازار آزاد و اقتصاد دولتی تعادل برقرار میکرد.
جایزه نوبل اقتصاد ۱۹۸۸
در سال ۱۹۸۸، آکادمی سلطنتی علوم سوئد جایزه نوبل اقتصاد را به موریس آلِه اهدا کرد.
در بیانیه رسمی، او را «اقتصاددانی خواندند که بنیان نظری علم اقتصاد مدرن را در اروپا استوار کرد».
این جایزه، در واقع تأخیری چند دهساله در بهرسمیت شناختن اندیشههای او بود؛ چرا که بسیاری از نظریههایی که آلِه در دهههای ۴۰ و ۵۰ میلادی مطرح کرده بود، بعدها توسط دیگران در اقتصاد مدرن بازتولید و جهانی شدند.
تأثیر بر اقتصاد جهانی
آلِه در دوران حیات خود بر نسلهای متعددی از اقتصاددانان اثر گذاشت. اندیشههایش:
- در مدلهای نظری تعادل عمومی و تخصیص بهینه منابع مورد استفاده قرار گرفت،
- در تحلیل رفتار ریسک و تصمیمگیری مبنای اقتصاد رفتاری شد،
- و در سیاستگذاری اقتصادی فرانسه، الهامبخش برنامههای بازسازی و نوسازی صنعتی پس از جنگ جهانی دوم بود.
امروزه، مفاهیمی مانند «پارادوکس آلِه»، «انتظارات غیرعقلانی»، و «رفتار احتمالی مصرفکنندگان» همگی بخشی از میراث فکری او محسوب میشوند.
دیگر فعالیتها و علایق
جالب است بدانید آلِه به فیزیک نیز علاقهای عمیق داشت. او پژوهشهایی در زمینه نوسانات آونگی و نظریه گرانش زمین انجام داد و حتی نتایج تجربی خود را در مجلات علمی فیزیک منتشر کرد.
این ترکیب نادر از علم فیزیک و اقتصاد، به او دیدگاهی میانرشتهای بخشید که در آثارش بهخوبی مشهود است.
درگذشت و میراث ماندگار
موریس آلِه در ۹ اکتبر ۲۰۱۰ در سن ۹۹ سالگی در فرانسه درگذشت. اما میراث علمی او همچنان زنده است.
امروزه دانشگاهها، اندیشکدهها و اقتصاددانان برجسته جهان همچنان به پژوهشهای او ارجاع میدهند و از پارادوکس آلِه بهعنوان نقطه عطفی در تحول اندیشه اقتصادی یاد میشود.
نتیجهگیری: مردی فراتر از زمان خود
موریس آلِه را میتوان یکی از آخرین متفکران جامعالاطراف اقتصاد دانست؛ کسی که هم در ریاضیات اقتصادی تسلط داشت، هم در روانشناسی تصمیمگیری و هم در فلسفه علم.
او با نبوغی کمنظیر نشان داد که اقتصاد، تنها علم عددها و فرمولها نیست، بلکه علمی دربارهی انسان، انتخاب و عدم قطعیت است.
نام آلِه در تقویم تاریخ اقتصاد بهعنوان نمادی از پیوند میان عقلانیت و انسانیت در علم اقتصاد جاودانه مانده است.
