انگس دیتون؛ اقتصاددان نوبلی که فقر و رفاه را از نو معنا کرد
در دنیای علم اقتصاد، نامهایی هستند که با نظریات و دادههایشان مسیر سیاستگذاری جهانی را تغییر دادهاند. انگس دیتون (Angus Deaton) یکی از همین چهرههاست؛ اقتصاددانی اسکاتلندی–آمریکایی که با ترکیب علم داده، نظریه مصرف و تحلیل رفاه، فهم ما از فقر و نابرابری را دگرگون کرد. او در سال ۲۰۱۵ برندهٔ جایزه نوبل اقتصاد شد و پژوهشهایش امروز نیز مبنای تصمیمگیری بسیاری از نهادهای بینالمللی مانند بانک جهانی، صندوق بینالمللی پول و OECD است.
زندگی و تحصیلات
انگس استوارت دیتون در سال ۱۹۴۵ در ادینبرو، اسکاتلند متولد شد. او تحصیلات ابتدایی خود را در ادینبرو گذراند و سپس وارد دانشگاه کمبریج شد، جایی که در رشته اقتصاد تحصیل کرد و مدرک دکترای خود را در سال ۱۹۷۴ دریافت کرد.
پس از پایان تحصیل، دیتون به تدریس در دانشگاه بریستول پرداخت و از دههٔ ۱۹۸۰ به عنوان استاد اقتصاد در دانشگاه پرینستون آمریکا مشغول به فعالیت شد. در طول دوران کاریاش، همکاری نزدیکی با اقتصاددانان برجستهای چون جان مولبائر (John Muellbauer) داشت و با ترکیب نظریههای خرد و دادههای کلان، دیدگاهی تازه به رفتار مصرفکننده و رفاه اجتماعی ارائه کرد.
حوزههای پژوهشی
تمرکز اصلی انگس دیتون بر مصرف، فقر، رفاه و نابرابری اقتصادی است. او با رویکردی تحلیلی و دادهمحور تلاش کرد رابطه میان درآمد، مصرف و کیفیت زندگی را در مقیاس خانوار و کشورها بررسی کند. پژوهشهای او در سه محور کلیدی شناخته میشوند:
۱. رفتار مصرفکننده
دیتون از نخستین اقتصاددانانی بود که به جای تحلیل صرف بر پایه مدلهای کلان، به دادههای واقعی خانوارها توجه کرد. او با همکاری مولبائر، مدل Almost Ideal Demand System (AIDS) را توسعه داد؛ مدلی که امروزه یکی از مهمترین ابزارها برای تحلیل الگوهای مصرف در سیاستگذاری اقتصادی محسوب میشود.
۲. فقر و نابرابری
دیتون معتقد بود که برای درک واقعی فقر، باید از سطح ملی پایینتر آمد و رفتار اقتصادی خانوارهای کمدرآمد را مطالعه کرد. او نشان داد که شاخصهای میانگین مانند GDP نمیتوانند وضعیت واقعی رفاه را منعکس کنند. مطالعاتش در هند، آفریقا و آمریکای لاتین نشان داد که فقر نهتنها عددی اقتصادی، بلکه پدیدهای اجتماعی و انسانی است که با آموزش، سلامت و سیاستهای عمومی ارتباط مستقیم دارد.
۳. دادهمحوری در اقتصاد رفاه
او از پیشگامان استفاده از دادههای خرد (micro data) برای طراحی سیاستهای کلان بود. دیتون معتقد بود که تصمیمات اقتصادی بدون شناخت واقعی از وضعیت مردم، به خطا میروند. این نگاه بعدها الهامبخش اقتصاددانانی مانند «استر دوفلو» و «آبجیت بانرجی» شد که خود در سال ۲۰۱۹ جایزه نوبل اقتصاد را برای تحقیقات در حوزه فقر دریافت کردند.
جایزه نوبل اقتصاد ۲۰۱۵
انگس دیتون در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۴ شمسی) به دلیل «تحلیل یکپارچه از مصرف، فقر و رفاه» موفق به دریافت جایزه نوبل اقتصاد شد.
کمیته نوبل در بیانیه خود اعلام کرد:
«کارهای دیتون به ما کمک کرده تا بفهمیم سیاستهای اقتصادی چگونه بر رفاه انسانها تأثیر میگذارد و چگونه انتخابهای مصرفی میتوانند بازتابی از نابرابریهای پنهان در جوامع باشند.»
پژوهشهای او مبنای طراحی شاخصهای جدید رفاه در نهادهایی مانند بانک جهانی شد و مفهوم «رفاه بر پایه دادههای خانوار» را به یکی از ستونهای اقتصاد توسعه تبدیل کرد.
آثار مهم و تأثیرگذار
دیتون در طول زندگی علمی خود آثار متعددی منتشر کرده است. برخی از مهمترین کتابها و مقالات او عبارتند از:
- Economics and Consumer Behavior (1980) – نوشته مشترک با جان مولبائر، که یکی از منابع پایه در نظریه مصرف است.
- The Great Escape: Health, Wealth, and the Origins of Inequality (2013) – تحلیلی عمیق از چگونگی گریز بخشی از جوامع از فقر و جا ماندن دیگران.
- Deaths of Despair and the Future of Capitalism (2020) – نوشته مشترک با آن کیس (Anne Case)، که در آن بحران اجتماعی «مرگهای ناشی از ناامیدی» در آمریکا بررسی شده است.
هر یک از این آثار، بازتابدهندهٔ دغدغههای اجتماعی و اقتصادی او درباره رفاه، عدالت و کیفیت زندگی انسانها هستند.
دیدگاههای اقتصادی و اجتماعی
دیتون در دهههای اخیر از منتقدان جدی سیاستهای ریاضت اقتصادی، نابرابری در توزیع ثروت و افزایش شکاف طبقاتی در کشورهای توسعهیافته بوده است. او بر این باور است که رشد اقتصادی بدون عدالت، پایداری ندارد.
در کتاب «گریز بزرگ»، او نشان میدهد چگونه بهبود سلامت و افزایش درآمد در برخی کشورها باعث شکاف عمیقتری میان فقیر و غنی شده است. در «مرگهای ناشی از ناامیدی»، او با بررسی دادههای دهها ایالت آمریکا ثابت کرد که فشار اقتصادی، بیکاری و از دست رفتن امنیت شغلی منجر به بحرانهای اجتماعی گسترده، از جمله افزایش خودکشی و اعتیاد شده است.
به عقیده دیتون، اقتصاد نباید صرفاً ابزاری برای رشد عددی تولید ناخالص داخلی باشد، بلکه باید در خدمت رفاه واقعی انسانها قرار گیرد.
تأثیر انگس دیتون بر سیاستگذاری اقتصادی
اندیشههای دیتون در سیاستگذاریهای عمومی نقش چشمگیری داشته است. مدلهای او در طراحی برنامههای فقرزدایی، یارانههای هدفمند، و سنجش نابرابری مورد استفاده قرار گرفتهاند.
او با تأکید بر «دادههای واقعی» و «رفتار مصرفکننده»، مسیر تحقیقات توسعهای را از سطح نظری به سطح میدانی کشاند. امروز بسیاری از نهادهای بینالمللی مانند UNDP و World Bank از روشهای پیشنهادی او برای سنجش رفاه و اندازهگیری شاخصهای انسانی استفاده میکنند.
دیدگاه انگس دیتون درباره آینده سرمایهداری
در سالهای اخیر، دیتون از منتقدان نظام سرمایهداری بیضابطه بوده است. او هشدار میدهد که تکیه بر بازار آزاد بدون کنترل اجتماعی میتواند منجر به بیثباتی سیاسی و فروپاشی اعتماد عمومی شود.
به اعتقاد او، آینده اقتصاد جهانی باید بر پایه سه اصل بازسازی شود:
- عدالت در فرصتها
- دسترسی برابر به آموزش و سلامت
- شفافیت در سیاستهای مالی و مالیاتی
این دیدگاهها او را در کنار اقتصاددانان عدالتمحور معاصری چون جوزف استیگلیتز و توماس پیکتی قرار داده است.
جمعبندی
انگس دیتون را میتوان اقتصاددان وجدان اجتماعی نامید. او به ما یادآور شد که اقتصاد، علم اعداد نیست، بلکه علم انسانهاست. پژوهشهایش در زمینهٔ فقر، نابرابری و رفاه، چشماندازی نو برای سیاستگذاران و پژوهشگران گشود تا به جای میانگینها، به واقعیت زندگی مردم نگاه کنند.
امروز، نام دیتون در کنار بزرگترین اندیشمندان اقتصاد مدرن میدرخشد؛ اندیشمندی که مسیر فهم ما از «زندگی بهتر برای همه» را با علم و انسانیت همزمان روشن کرد.
