پیت ریتولد؛ اقتصاددانی که راه توسعه از جادههای حملونقل گذشت
در یکم نوامبر ۲۰۱۳، جامعه علمی جهان یکی از تأثیرگذارترین چهرههای اقتصاد حملونقل را از دست داد؛ پیت ریتولد (Piet Rietveld)، اقتصاددان هلندی که بیش از سه دهه پژوهش و آموزش او در حوزهی «اقتصاد حملونقل و توسعه منطقهای» مسیر تفکر دربارهی زیرساخت، عدالت فضایی و کارایی اقتصادی را دگرگون کرد.
ریتولد از جمله پژوهشگرانی بود که نشان داد اقتصاد حملونقل فقط دربارهی جاده و وسیله نیست، بلکه دربارهی نحوهی توزیع فرصتهای اقتصادی در جامعه است.
زندگی و مسیر علمی پیت ریتولد
پیت ریتولد در سال ۱۹۵۲ در شهر کوچک برکل ان رودنریس (Berkel en Rodenrijs) در هلند متولد شد. او تحصیلات خود را در رشتهی اقتصادسنجی در دانشگاه اراسموس روتردام آغاز کرد و سپس در دانشگاه آزاد آمستردام (Vrije Universiteit Amsterdam) دکترای اقتصاد گرفت. موضوع رسالهی دکترای او با عنوان روشهای تصمیمگیری چندمعیاره و برنامهریزی منطقهای، سرآغازی برای مسیر حرفهایاش در تلفیق اقتصاد با سیاستگذاری شهری و زیرساختی بود.
پس از چند سال فعالیت پژوهشی در مؤسسه بینالمللی تحلیل سامانههای کاربردی (IIASA) در اتریش، ریتولد از سال ۱۹۹۰ به عنوان استاد تمام اقتصاد حملونقل در دانشگاه آزاد آمستردام مشغول به کار شد و تا پایان عمر ریاست بخش اقتصاد فضایی (Spatial Economics) را بر عهده داشت.
حوزههای پژوهش و تخصص
پژوهشهای ریتولد را میتوان در سه محور اصلی خلاصه کرد:
۱. اقتصاد حملونقل و رفتار کاربران
ریتولد از نخستین کسانی بود که رفتار مصرفکنندگان در انتخاب نوع حملونقل (خودرو شخصی، قطار، اتوبوس، دوچرخه) را از منظر اقتصادی تحلیل کرد. او نشان داد که تصمیمات حملونقلی نهتنها به درآمد و قیمت سوخت وابستهاند، بلکه به کیفیت خدمات، زمان سفر و احساس امنیت نیز مرتبطاند.
مطالعات او در زمینهی قیمتگذاری هوشمند حملونقل عمومی، بعدها در سیاستهای شهری هلند و کشورهای شمال اروپا به کار گرفته شد.
۲. اقتصاد فضایی و توسعه منطقهای
در حوزهی اقتصاد فضایی، ریتولد بررسی میکرد که چگونه زیرساختهای حملونقل بر توزیع فعالیتهای اقتصادی، قیمت زمین و رشد شهری تأثیر میگذارند.
او در یکی از مدلهای مشهور خود نشان داد که ساخت بزرگراهها یا خطوط قطار سریعالسیر، اگر بدون برنامهریزی منطقهای انجام شود، ممکن است شکافهای اقتصادی بین مناطق غنی و فقیر را تشدید کند.
از دیدگاه ریتولد، حملونقل باید ابزار عدالت فضایی باشد نه صرفاً تسریع گردش سرمایه.
۳. روشهای تصمیمگیری چندمعیاره (MCDM) و ارزیابی اقتصادی پروژهها
در پروژههای زیربنایی، تصمیمگیری معمولاً میان اهداف متعارض صورت میگیرد: کارایی، محیطزیست، عدالت اجتماعی، هزینه. ریتولد با استفاده از مدلهای تحلیل چندمعیاره (Multi-Criteria Analysis) تلاش کرد این تصمیمات را علمیتر و شفافتر کند.
او همچنین بر ترکیب این روشها با تحلیل هزینه-فایده (Cost-Benefit Analysis) تأکید داشت تا سیاستگذاران بتوانند تأثیر اقتصادی واقعی پروژههای حملونقلی را ارزیابی کنند.
دستاوردها و تأثیر علمی
پیت ریتولد بیش از ۳۰۰ مقاله علمی در مجلات بینالمللی منتشر کرد و از پرارجاعترین اقتصاددانان هلندی در زمینهی حملونقل و توسعه منطقهای بود. آثار او در نشریاتی چون Transportation Research Part A, Journal of Regional Science و Environment and Planning منتشر شدهاند.
وی عضو فعال انجمنهای علمی متعددی از جمله European Regional Science Association و Tinbergen Institute بود. مقالات او امروز نیز در سیاستگذاری شهری اتحادیه اروپا مورد استناد قرار میگیرند، بهویژه در مباحثی چون:
- کاهش نابرابریهای مکانی؛
- قیمتگذاری ترافیک شهری؛
- تأثیر دسترسی حملونقلی بر رشد اقتصادی و کیفیت زندگی.
فلسفه اقتصادی ریتولد: حملونقل بهعنوان عدالت اجتماعی
در مرکز تفکر ریتولد، ایدهای کلیدی قرار داشت:
«حملونقل نهتنها جریان کالا و افراد، بلکه جریان فرصتهای اقتصادی است.»
او باور داشت که سیاستهای حملونقل باید به جای تمرکز صرف بر بازده مالی، بهبود برابری دسترسی و پایداری شهری را هدف بگیرند.
به تعبیر او، جادهها و ریلها نه ابزار صرف جابهجایی، بلکه «شبکههای توزیع فرصت» هستند. این دیدگاه بعدها در برنامههای توسعه پایدار اروپا (EU Sustainable Mobility Policy) بازتاب یافت.
تأثیر بر سیاستگذاری و برنامهریزی شهری
دستاوردهای ریتولد تنها در حوزه نظری نماندند. دولت هلند و اتحادیه اروپا از مدلهای او برای:
- تعیین نرخ بلیت حملونقل عمومی بر اساس زمان اوج سفر،
- سنجش هزینههای اجتماعی آلودگی و ترافیک،
- و طراحی زیرساختهای چندوجهی (Multimodal Transport)
بهره گرفتند.
در شهرهایی مانند آمستردام و روتردام، سیاستگذاران با الهام از یافتههای او، تمرکز توسعه را از «افزایش ظرفیت خودرو» به سمت «افزایش کارایی شبکه حملونقل همگانی» تغییر دادند.
جایگاه در میان اقتصاددانان
پیت ریتولد در زمان حیات خود به عنوان یکی از ۱٪ پژوهشگران برتر حوزهی اقتصاد منطقهای و حملونقل در اروپا شناخته میشد. شاگردان او بعدها در دانشگاهها و نهادهای سیاستگذاری بینالمللی (از جمله OECD و بانک جهانی) نقشهای کلیدی بر عهده گرفتند.
به همین دلیل بسیاری او را «پدر اقتصاد حملونقل مدرن در هلند» میدانند.
درگذشت و میراث علمی
ریتولد در نوامبر ۲۰۱۳ پس از دورهای کوتاه از بیماری درگذشت، اما میراث علمی او همچنان زنده است.
در دانشگاه آزاد آمستردام، سالانه جایزهی Piet Rietveld Prize به بهترین پژوهش در حوزهی اقتصاد فضایی و حملونقل اهدا میشود.
همچنین مجله European Journal of Transport and Infrastructure Research شمارهای ویژه به یاد او منتشر کرد که در آن دهها اقتصاددان برجسته از تأثیر روششناسی و نگاه بینرشتهای او نوشتند.
تحلیل اقتصادی: چرا اندیشه ریتولد هنوز اهمیت دارد؟
در جهان امروز که شهرها با چالشهای ترافیک، آلودگی و نابرابری دسترسی روبهرو هستند، ایدههای ریتولد بیش از هر زمان دیگری کاربرد دارند.
او یادآور شد که سرمایهگذاری در زیرساخت حملونقل، نهتنها هزینه بلکه سرمایهگذاری بر عدالت و کارایی اقتصادی است.
مطالعههای جدید بانک جهانی و OECD نشان میدهد کشورهایی که سیاستهای حملونقل خود را با دیدگاه «برابری دسترسی» طراحی کردهاند، رشد پایدارتر و نابرابری درآمدی کمتری داشتهاند — دقیقاً همان چیزی که ریتولد دههها پیش پیشبینی کرده بود.
جمعبندی
پیت ریتولد نمونهای از اقتصاددانی است که مرز میان نظریه و عمل را شکست. او به ما آموخت که زیرساختهای فیزیکی میتوانند حامل ارزشهای انسانی باشند؛ ارزشهایی چون عدالت، پایداری و فرصت برابر.
یاد و آثار او در هر جاده، ریل و خط مترو که توسعه اقتصادی را ممکن میسازد، جاری است.
در تقویم تاریخ اقتصادی، ۱ نوامبر یادآور درگذشت اندیشمندی است که مسیر توسعه را با علم و اخلاق پیوند زد.
