الینور اوستروم، زن پیشگام نوبل اقتصاد

۱۲ ژوئن ۲۰۱۲؛ درگذشت الینور اوستروم، نخستین زن برنده نوبل اقتصاد

در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲، جهان یکی از برجسته‌ترین اقتصاددانان قرن بیست‌ویکم را از دست داد؛ الینور اوستروم (Elinor Ostrom)، نخستین زنی که موفق به دریافت جایزه نوبل اقتصاد شد. اوستروم با پژوهش‌های نوآورانه‌اش درباره نحوه‌ی مدیریت منابع مشترک (Common-Pool Resources)، نگاه اقتصاددانان را به مسائلی چون محیط‌زیست، آب، جنگل، مراتع، و منابع عمومی تغییر داد. در این مقاله، به مرور زندگی، نظریه‌های کلیدی، دستاوردهای علمی و تأثیر جهانی الینور اوستروم در حوزه اقتصاد می‌پردازیم.

زندگی‌نامه‌ای کوتاه از الینور اوستروم

الینور اوستروم در سال ۱۹۳۳ در لس‌آنجلس، ایالات متحده آمریکا متولد شد. در دهه‌ای که علوم اجتماعی به شدت مردانه تلقی می‌شد، او موفق شد مدارج علمی خود را در رشته علوم سیاسی و اقتصاد طی کرده و به استادی دانشگاه ایندیانا برسد. فعالیت‌های علمی اوستروم در مرز میان اقتصاد، سیاست و بوم‌شناسی (ecology) قرار داشت. او سرانجام در سال ۲۰۰۹ موفق به کسب جایزه نوبل اقتصاد به همراه اولیور ویلیامسون شد.

تئوری منابع مشترک: چرا کار اوستروم انقلابی بود؟

بیشتر نظریات کلاسیک در اقتصاد، مدیریت منابع عمومی (مانند جنگل، آب، شیلات و هوا) را به دو راه‌حل محدود می‌کردند: یا خصوصی‌سازی یا دخالت دولت. اما اوستروم با سال‌ها مطالعه میدانی در مناطق مختلف جهان—از سیستم‌های آبیاری در نپال تا شیلات در ترکیه—ثابت کرد که جوامع محلی می‌توانند بدون نیاز به دولت یا بازار، به طور مؤثر و پایدار منابع مشترک خود را مدیریت کنند.

این کشف، به‌شدت با نظریه‌ی رایج تراژدی منابع مشترک (Tragedy of the Commons)، که توسط گرت هاردین مطرح شده بود، در تضاد قرار داشت. اوستروم نشان داد که «تراژدی» تنها در صورت نبود ساختار نهادی و اجتماعی رخ می‌دهد، نه به صورت اجتناب‌ناپذیر.

اصول کلیدی اوستروم در مدیریت منابع مشترک

اوستروم در کتاب معروف خود با عنوان Governing the Commons هشت اصل بنیادین برای موفقیت جوامع در مدیریت منابع مشترک مطرح کرد، که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• تعریف روشن مرزهای منابع
• قوانین محلی متناسب با شرایط اجتماعی–زیست‌محیطی
• نظارت توسط اعضای جامعه یا نهادهای منتخب
• مجازات‌های تدریجی برای متخلفان
• سازوکارهای حل تعارض در سطح محلی
• حق خودگردانی برای جوامع محلی

این اصول نه‌تنها در حوزه محیط‌زیست کاربرد دارند، بلکه در اقتصاد دیجیتال، شهرهای هوشمند، مدیریت اطلاعات، و حتی رمزارزها نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

چرا نظریه اوستروم برای اقتصاد امروز اهمیت دارد؟

در دنیای امروز، بحران‌های اقلیمی، بحران آب، بحران انرژی و مسائل مرتبط با مالکیت داده‌ها (data ownership) مستقیماً به مسئله منابع مشترک مرتبط هستند. از سوی دیگر، با رشد اقتصاد اشتراکی (Sharing Economy) و مفاهیمی چون مالکیت جمعی در بلاک‌چین، تئوری اوستروم اهمیت دوچندانی یافته است.

اوستروم مسیر جدیدی در اقتصاد باز کرد: اقتصاد مشارکتی و مردمی که مبتنی بر اعتماد، همکاری و خودگردانی جوامع است؛ نه صرفاً بازار آزاد یا دولت مرکزی.

جوایز و افتخارات علمی

الینور اوستروم در کنار دریافت جایزه نوبل، عضو آکادمی ملی علوم آمریکا، انجمن اقتصاد آمریکا و شورای جهانی محیط زیست بود. او تأثیرگذارترین زن اقتصاددان در مجامع علمی به شمار می‌رود و در لیست مجله Foreign Policy در میان ۱۰۰ متفکر برتر جهان قرار گرفت.

درگذشت و میراث جهانی

اوستروم در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۲ بر اثر سرطان درگذشت. اما نظریه‌ها و روش‌شناسی‌های او همچنان در دانشگاه‌ها، سیاست‌گذاری‌های عمومی، و نهادهای بین‌المللی مورد توجه‌اند. سازمان ملل، بانک جهانی، و بسیاری از مؤسسات توسعه پایدار، مدل‌های مدیریتی پیشنهادی اوستروم را به‌کار گرفته‌اند.

نتیجه‌گیری: زنی که تعریف اقتصاد را تغییر داد

در جهانی که اقتصاد اغلب از منظر پول، بازار و دولت تحلیل می‌شود، الینور اوستروم نشان داد که جامعه، اعتماد و مدیریت مشارکتی نیز ابزارهای قدرتمندی برای توسعه پایدار هستند. او نه‌تنها به عنوان نخستین زن برنده نوبل اقتصاد شناخته می‌شود، بلکه به‌عنوان چهره‌ای الهام‌بخش برای نسل آینده‌ی اقتصاددانان نیز باقی خواهد ماند.