انقلاب صنعتی چهارم به عنوان یک مفهوم نسبتا جدید در زمینه توسعه فناوری و صنعتی شدن، به طور گسترده‌ای در دهه‌های اخیر به میان آمدە است. این اصطلاح به تحولاتى اشاره دارد که با تأثیر فناورى اطلاعات وارتباطات (ICT) بر اقتصاد، صنعت، اجتماع و فرهنگ همراه است. این انقلاب برخلاف انقلاب‌های صنعتی قبلی کە بیشتر بر تولید فیزیکی متمرکز بودند، بیشتر بر توانمندسازی فناوری اطلاعات و ارتباطات، هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، رایانش ابری و دیگر فناوری‌های پیشرفته تمرکز دارد.
آغاز این انقلاب صنعتی چهارم را نمی‌توان به یک زمان مشخص منتسب کرد؛ زیرا فرآیندی است که به تدریج در دهەهای اخیر شکل گرفته و با هور فناوری‌های نوظهور مانند اینترنت، شبکه‌های اجتماعی، هوش مصنوعی، ابرمحاسبات و اینترنت اشیاء، تغییرات عمده‌اى در ساختار اقتصادى و صنعتی ایجاد شده است.
پیشرفت فناوری، اولین علت بروز انقلاب صنعتی چهارم و ظهور اقتصاد دیجیتال به شمار می‌رود. پیشرفت هوش مصنوعی، رایانش ابرى، اینترنت اشیاء، واقعیت مجازی و افزوده، و سایر فناوری‌ها به شرکت‌ها و صنایع امکانات و فرصت‌های جدیدی را برای بهبود عملکرد، بهبود کیفیت، کاهش هزینه‌ها و ایجاد محصولات و خدمات نوآورانه فراهم کرده است.
از طرفی فناوری‌های ارتباطی، به ویژه اینترنت، این امکان را فراهم آورده‌اند که افراد، شرکت‌ها و دولت‌ها در سراسر جهان بە راحتی با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و اطلاعات را به اشتراک بگذارند، کە این امر تجارت، همکاری، و ایجاد ارتباطات جدید را تسهیل میکند. در ادامه فناوری‌های نوظھور تأثیرات عمیقی بر سبک زندگی، رفتارها، و فرهنگ جوامع دارند کە این تحولات نیز توسعه انقلاب صنعتی چهارم را تسھیل می‌کنند. به طور کلی، انقلاب صنعتی چھارم به عنوان یک تکامل طبیعی و پویا در جهت بهبود فناوری‌ها و انتقال به یک جامعه و اقتصاد دیجیتالی تلقی میشود که از ارتباطات بین شبکه‌ای، هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و دیگر فناوری‌های نوظهور بهره می‌برد. در همین رابطه با امیر تقیخان تجریشی، کارشناس اقتصادی به گفت و گو نشستیم.
امیر تقیخان تجریشی، عضو هیات مدیرە گروہ مالی فیروزه، در گفتو گو با دروازه اقتصاد با اشاره به تاثیر انکار ناپذیر انقلاب چهارم صنعتی بر تمام ابعاد زند گی بشر تصریح کرد: انقلاب چهارم صنعتی، یکی از بزرگترین اتفاقات در چند دهه اخیر است و به مجموعەای از تغییرات در فناوری، ساختار و سازماندهی صنایع و خدمات مرتبط با آن در دنیا اطلاق میشود. در این انقلاب، فناوری‌های نوین از جمله هوش مصنوعی، رباتیک، اینترنت اشیاء، چاپ سه بعدی، بلاکچین و .. در صنایع مختلف به کار گرفته شده و هدف اصلی این انقلاب، بهبود کارایی، کاهش هزینه‌ها، افزایش سرعت و کیفیت تولید و خدمات و همچنین بهبود شرایط زند گی افراد است.
او با بیان اینکه انقلاب چهارم صنعتی و اقتصاد دیجیتال دو مفهوم مرتبط به یکدیگر هستند، ادامه داد: اقتصاد دیجیتال به مجموعەای از فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارد که با استفاده از فناوری‌های دیجیتالی (انجام دادن فعالیت‌های اقتصادی از طریق بازارهایی مبتنی بر اینترنت و شبکە گسترده جهانی) انجام میشود. به بیان دیگر، انقلاب چهارم صنعتی با استفاده از فناوری‌های پیشرفته به توسعه اقتصاد دیجیتال کمک میکند. برای نمونه، استفاده از هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء در تولید و خدمات، بهبود کارایی و کاهش هزینه‌ها را در پی دارد که خود به رشد اقتصاد دیجیتال نیز کمک میکند. همچنین، توسعه صنایع جدید مانند هوش مصنوعی و رباتیک،به توسعه فعالیت‌های اقتصادی دیجیتال منجر میشود.
این کارشناس ارشد بازار سرمایه با اشاره به اکوسیستم جدیدی که اقتصاد دیجیتال در اقتصاد جهانی ایجاد کرده، ابراز کرد: از آنجا که سرعت تحولات در این اکوسیستم به شدت بالا است و با توجه به اینکه اقتصاد دیجیتال در حال رشد و گسترش است، بنابراین، کسب و کارها برای ادامه حیات خود ناگزیر باید راه بقای خود را در این اکوسیستم پیدا کنند. برای این منظور، آنها باید با استفاده از فناوری‌های دیجیتال، فرآیندهای خود را در زمینه تولید، توزیع و فروش کالا و خدمات، افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها و ایجاد بازارهای جدید برای خود، بهبود دهند.
او ادامه داد: نکته مهم در خصوص انقلاب دیجیتال به ویژه در شرایط فعلی اقتصاد ایران، تفاوت توسعه کسب و کارهای دیجیتال با کسب و کارهای سنتی از منظر نوع نهاده‌های در دسترس است. توسعه رخ داده در اقتصاد ایران طی سال‌های گذشته عمدتا مبتنی بر دسترسی به منابع ارزان انرژی و منابع مالی بوده که به صورت دستوری تخصیص پیدا کرده است. با اینحال شرایط کنونی اقتصاد ایران از منظر منابع امکان تداوم این مدل از توسعه کسب و کارها را سلب کرده است. این در حالی است که کسب و کارهای دیجیتال نیازمند منابع ارزان همانند کسب و کارهای سنتی نیستند با اینحال مهمترین نهاده برای این کسب و کارها، فراهم‌سازی زیرساخت ارتباطات و همچنین تسهیل در حقوق و مالکیت داده‌هاست.
رییس هیات‌مدیره سابق شرکت بورس تهران با بیان اینکه کشور ما طی سال‌های گذشته، عمدتا از فرصت‌های ایجاد شده در اقتصاد جهانی بهره کافی نبرده، گفت: انقلاب دیجیتال می‌تواند در صورت تصمیم‌گیری مناسب در خصوص فراهم‌سازی بستر و تسهیل کسب و کارهای این حوزه، یک محرک قوی برای رشد باشد. با اینحال به تعبیر عاصم اوغلو، عملکرد متفاوت در رشد کشورهای مختلف عمدتا متاثر از تصمیم‌گیری در پیج‌های تاریخی مهم بوده است و به نظر می‌رسد با توجه به مجموع مشاهدات صورت گرفته در خصوص توانمندی‌های تکنولوژی که به واسطه تحولات دیجیتال ایجاد شده‌اند، تصمیم‌گیری مناسب برای بهره‌برداری از این فرصت‌ها نیازمند درک و تطبیق مناسب با این تحولات دیجیتال است.
او با بیان اینکه اقتصاد دیجیتال بسیار بر بازارهای مالی تاثیرگذار بوده و تغییر در روند تجارت و سرمایه‌گذاری را در پی داشته، عنوان کرد: تحولات دیجیتال دو نوع از تغییر را در کسب و کارها ایجاد می‌کنند. یک تغییر، ماهیت برهم‌زننده ندارد و بیشتر ناظر بر بهبود فرایندهای جاری است. برای نمونه، با استفاده از فناوری‌های دیجیتال، امکان دسترسی به اطلاعات مالی و بازارهای مالی بهتر شده‌است و این امر باعث شده که سرعت تصمیم‌گیری و معاملات در خرید و فروش سهام، ارز و دیگر ابزارهای مالی، بهبود یابد.
این کارشناس ارشد بازار سرمایه ادامه داد: با اینحال، بخشی از تغییرات رخ داده ناظر بر نقش و عملکرد برهم‌زننده این فناوری‌هاست که قواعد بازی را تغییر داده است. به عنوان نمونه پول دیجیتال خصوصی، بستر بلاکچین و رمزارزها نمون‌های از تحولات بر هم‌زننده هستند که به نظر می‌رسد به صورت مستقیم یا غیرمستقیم ماهیت کسب و کارها را دچار تغییر اساسی کنند. طی سال‌های گذشته اگرچه رمرارزها با چالش‌های مختلفی مواجه بودهاند، با این حال تکنولوژی و قابلیت رمزارزها ذیل پروژه‌های پول دیجیتال بانک مرکزی یا CBDC به دنبال پیاده‌سازی پول قابل برنامه‌ریزی هستند که شکل متفاوتی از حکمرانی کنونی پولی و مالی چه در سطح داخلی و چه در سطح بین‌الملی است.
تجریشی با بیان اینکه روندهای ناظر بر تکنولوژی در نهایت وارد ایران می‌شوند به معامالت الگوریتمی به عنوان یکی از جلوه‌های معاملات هوشمند در بازارهای مالی اشاره کرد و گفت: هوش مصنوعی و معاملات هوشمند در بازارهای مالی به‌عنوان یکی از پیامدهای انقلاب چهارم صنعتی، کارایی، شفافیت و دسترسی بیشتر را در بازارهای مالی ممکن کرده است. حجم معاملات الگوریتمی در دنیا در سال، ۲۰۲۲ معادل ۲.۰۳ میلیارد دلار تخمین زده شده و پیش‌بینی میشود ارزش معاملات الگوریتمی با نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR)7.2 درصد از ۲.۱۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ به ۳.۵۶ میلیارد ۶ دلار در سال ۲۰۳۰ برسد.
او با اشاره به سهم معاملات الگوریتمی اظهار کرد: معاملات الگوریتمی در معامالت بازار سهام کشور ایران سهم اندکی را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که معاملات الگوریتمی در بازارهای مالی توسعه یافته‌ای همچون ایالات متحده آمریکا، ۶۰ تا ۷۵ درصد، در اروپا ۶۰ درصد و در آسیا و اقیانوسیه ۴۵ درصد از کل معاملات سهام را به خود اختصاص داده است.
پیش‌بینی پذیری در بازار سرمایه از طریق هوش مصنوعی
به گفته عضو هیات مدیرە گروە مالی فیروزه، یکی از جلوه‌های بارز اقتصاد دیجیتال، استفاد از قابلیت‌های این حوزه برای شخصی سازی ارائه محصولات است چرا که داده‌ها به عنوان یک محصول مهم که ذیل حوزه اقتصاد دیجیتال ایجاد میشود، امکان شخصی سازی را بر مبنای داده‌ها فراهم میکند. در واقع مدل خلق ارزش ذیل اقتصاد دیجیتال به سمت شخصی سازی و پاسخ به نیازهای خاص هر کسب و کار است. نمونه این شخصى سازى کاربرد گسترده هوش مصنوعی در تمامی ابعاد کسب و کار و بازارهای مالی به منظور ارائه راهکار بر مبنای نیازهای خاص هر مشتری است. به عنوان نمونه به هوش مصنوعی برای افزایش دقت پیشب ینی‌ها و مدیریت ریسک بر مبنای نیاز و تقاضای نهادهای مالی اشارە کرد.
رئیس هیات مدیره سابق شرکت بورس تهران ادامه داد: بازارهای مالی به دلیل انبوه داده‌ها یک حوزە جذاب و کاربردی برای بە کار گیری قابلیت‌های دیجیتال هستند. از طریق فعالسازی قابلیت‌های تحولات و تکنولوژی‌های دیجیتال می‌توان در مدت بسیار کوتاهی داده‌ها را جمع‌آوری کرد، تمامی اخبار مربوط به سهام را در شبکه‌های اجتماعی و وبلاگ‌ها مدنظر قرار گیرد و پس از رصد صدها سھم در یک بازه زمانی کوتاه، بهترین انتخاب‌ها را ییشروی معامله‌گر قرار دهد. به بیان دیگر، استخراج داده‌ها، یافتن الگوها و استراتژی‌های معاملاتی در زمان کوتاه و با حداقل اشتباه صورت می‌گیرد.
مخاطرات احتمالی کاربرد هوش مصنوعی در بازار سرمایه
امیر تقیخان تجریشی با اشاره به برخی از مخاطرات احتمالی کاربردهای فناوری دیجیتال از جمله هوش مصنوعی در بازار سرمایه خاطرنشان کرد: اگرچە بانگاهی به آیندە، بە نظر می‌رسد هوش مصنوعی نقش برجسته‌ای در حوزەهای مالی، بانکی وبازارهاى سرمایه بازى کند؛ اما همانند هر فناورى جدید باید آمادە مواجهە با مخاطرەها و چالش‌های مرتبط با آن نیز باشیم. جایگزینی مشاغل و کاهش اشتغال نیروهای انسانی یکی از نگرانی‌های عمده در این زمینه است.
او وابستگی به داده‌ها را از دیگر معایب هوش مصنوعی برشمرد و گفت: هوش مصنوعی به طور کامل به داده‌ها وابسته است، بنابراین، عملکرد صحیح به داده‌های درست و موثق نیاز دارد. پیش بینی‌های هوش مصنوعی از طریق تحلیل داده‌ها و استخراج الگوها و روندها است؛ حال اگر داده‌های ورودی اشتباه یا ناقص باشند، عملکرد هوش مصنوعی نیز ممکن است ناقص شود.
به گفته عضو هیات مدیره گروه مالی فیروزه، یکی دیگر از مشکلات، مسأله عدم شفافیت است که اغلب از آن به عنوان مشکل «جعبه سیاه» یاد میشود. به مرور زمان، با پیچیده شدن مدل‌های یادگیری ماشینی، به‌خصوص مدل‌های یادگیری عمیق، درک چگونگی رسیدن آنها به تصمیم یا پیش‌بینی خاصی دشوار میشود این عدم شفافیت می‌تواند مسائلی در خصوص مسئولیت و اطمینان از تصمیمات ایجاد کند. او ادامه داد: از آنجا که هوش مصنوعی بر اساس مدل و داده‌ها آموزش داده میشود و این داده‌ها و مدل‌ها توسط خود انسان طراحی و توسعه داده میشود؛ بنابراین، ممکن است سوگیریهای شخصی افرادی که این داده‌ها را گردآوری، طراحی و آماده‌سازی کرده‌اند، به هوش مصنوعى نیز اشاعه پیدا کند.
این کارشناس ارشد بازار سرمایه با اشاره به نگرانی‌هایی در حوزه حفظ حریم خصوصی داده، عنوان کرد: مدل‌های هوش مصنوعی نیاز به مقادیر زیادی از داده برای آمورش و پیش‌بینی دارند. داده‌های مالی اغلب شامل اطلاعات حساسی هستند که می‌تواند حریم خصوصی یک فرد یا یک شرکت را تهدید کند. بنابراین، ضروری است که شرکت‌هایی که از هوش مصنوعی برای تجزیه و تحلیل مالی استفاده می‌کنند، پیش بینی‌های لازم در زمینه حفاظت از داده را به‌عمل آورند.
