افزایش قیمت بنزین جزء آن دسته اخباری است که در روزها و ماه‌های اخیر با تأیید و تکذیب‌های زیادی همراه بوده و دولت موضع مشخصی درباره آن نگرفته است. بسیاری از وبسایت‌های خبری درباره شایعات افزایش قیمت بنزین سخن می‌گویند، اما هیچ منبع رسمی درباره آن مطلبی را منتشر نمی‌کند.
واقعیت این است که نسبت به کشورهای دیگر، قیمت بنزین در ایران پایین است و واقعی کردن قیمت بنزین همیشه یک چالش و دغدغه برای دولت‌های بوده است. ایران یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت است که امکان تولید بنزین را از نفت تولیدی خود دارد؛ بنابراین قیمت پایین آن تا حدودی قابل توجیه است.
از طرفی، مردم ایران وابستگی بالایی به سیستم حمل‌ونقل و متناظرا، قیمت سوخت دارند؛ به همین دلیل است که افزایش قیمت بنزین بیشتر از هر تغییر در قیمت کالاهای دیگر، با واکنش همراه خواهد بود و دولت را با چالش مواجهه می‌کند.
سناریوهای افزایش قیمت بنزین و تأثیر آن بر تورم
قیمت نفت خام یک پارامتر اقتصادی بسیار مهم برای تمام کشورها و اقتصاد جهانی به عنوان یک کل است. به همین دلیل، افزایش قیمت نفت تأثیر شاخصی بر افزایش تورم دارد؛ منظور از تورم، نرخ افزایش قیمت‌ها در بخش‌های مختلف اقتصادی است.
بنزین شاخص‌ترین مشتق از نفت است و افزایش قیمت بنزین بالاترین تأثیر را بر تورم دارد. به عنوان یک معیار ثابت در تمام کشورها، وقتی قیمت سوخت افزایش می‌یابد، قیمت سایر کالاها نیز با نسبتی متناسب با آن صعودی می‌شود.
تأثیر مستقیم افزایش قیمت بنزین بر افزایش تورم
وقتی یک ماده مصرفی مشترک در اقتصاد یک کشور و برای شهروندان آن با افزایش قیمت همراه باشد، ۲ حالت کلی پیش می‌آید: یا افزایش قیمت متناسب با رشد درآمدی مردم است و در آن هضم می‌شود، یا فراتر از آن است و مستقیما باعث افزایش تورم می‌شود.
برای مثال، اگر نرخ افزایش حقوق کارمندان در کشور در اوایل سال ۳۰ درصد باشد و افزایش قیمت بنزین ۵۰ درصد، آنگاه تورم موجود به اندازه آن ۲۰ درصد مازاد رشد می‌کند. این مقدار، همان تأثیر مستقیم افزایش قیمت بنزین بر تورم است.
تأثیر غیرمستقیم افزایش قیمت بنزین بر تورم
افزایش قیمت سوخت، تنها از طریق تفاوت در میزان افزایش و میزان درآمد، بر تورم تأثیر نمی‌گذارد. برعکس، وقتی ماده اولیه‌ای چون بنزین با رشد قیمت همراه باشد، هرآنچه به حمل‌ونقل و مصرف سوخت وابسته است نیز دچار افزایش قیمت می‌شود.
بخصوص، اگر نرخ تورم، قبل از اعمال تغییر در قیمت سوخت، بالا باشد، تغییر صعودی در قیمت با هیجان و استرس شدیدتر دنبال می‌شود و تولیدکنندگان سعی می‌کنند با افزایش دوچندان قیمت‌ها، از تغییرات شدید آتی در قیمت مواد اولیه و سوخت جلوگیری کنند. بنابراین، محصولات دیگر با یک عدم توازون در افزایش قیمت عرضه می‌شوند.
با این توضیحات، چند سناریو احتمالی در افزایش قیمت مطرح می‌شود که در ادامه به نحو اجرا و عواقب اتخاذ آن‌ها می‌پردازیم.
سناریو اول
افزایش میزان مصرف بنزین بیشتر از توان تولید داخلی می‌شود و دولت نیازمند واردات بیشتری خواهد بود. در این وضعیت، دولت واکنش خود به مصرف بالا را در قالب سیاست‌های کنترلی در مصرف بنزین بروز می‌دهد. اصلی‌ترین سیاست کنترلی، افزایش قیمت بنزین در قالب طرح‌های مصرف و شیوه جدیدی از تعریف سوبسید برای مصرف کنندگان است.
به عبارتی، بخش حمل‌ونقل کشور، مانند تاکسی‌های داخل و برون شهری، با افزایش قیمت کمتری همراه خواهند بود، اما بر روند فعالیت آن‌ها کنترل بیشتری اعمال می‌شود. درنتیجه، دولت تلاش می‌کند با افزایش نرخ بنزین، نرخ کرایه‌ها تغییر زیادی نداشته باشد و همچنان بر این قیمت‌گذاری کنترل داشته باشد.
در مقابل، مصرف کنندگان عادی به دهک‌های مختلفی تقسیم خواهند شد که متناظر با نرخ درآمد، قیمت بنزین برای آن‌ها تعریف می‌گردد. بنابراین، سناریوهای افزایش قیمت بنزین برای این بخش از جامعه وارد همان چالش دهک‌بندی مشابه با تعریف یا حذف یارانه شهروندان می‌شود.
مشکلات سناریو اول
مشکل اصلی در این سناریو، وجود تعداد بسیار زیاد از خودروهای شخصی است که در سیستم حمل‌ونقل شهری و برون شهری اشتغال دارند. درواقع، تعداد آن‌ها بیشتر از تعداد تاکسی‌هایی است که دولت به آن‌ها سوبسید بنزین می‌دهد.
فقط به تعداد رانندگانی فکر کنید که در قالب سرویس‌هایی چون اسنپ و تپسی مشغول به کارند. درنتیجه، دولت امکان کنترل قیمت را نخواهد داشت و قیمت خدمات مسافربری متناظر و فراتر از نرخ افزایش قیمت سوخت خواهد بود.
علاوه‌براین، انتخاب دهک‌های مختلف همیشه برای دولت چالش‌برانگیز بوده و مردم همیشه نسبت به قرار گرفتن در دهک‌های بالا اعتراض داشته‌اند.
سناریو دوم
سناریو دوم در افزایش قیمت بنزین با تأثیر کمتری از میزان مصرف و به منظور تأمین بودجه دولت و درآمدزایی بیشتر آن خواهد بود. در این حالت، رشد قیمت‌ها به مراتب بیشتر از سناریو اول است و قیمت‌هایی مانند ۵۰۰۰ و ۷۵۰۰ تومان که در چند هفته اخیر شایعه شده‌اند، به واقعی شدن نزدیک خواهند شد.
بخصوص، در چند روز اخیر خبرهای ضد و نقیضی درباره تعریف مالیات‌های جدید بر دارایی مردم و تراکنش‌های معمولی به گوش می‌خورد که امکان وقوع این سناریو در افزایش قیمت بنزین را قدرت می‌بخشد.
در ایران روزانه بیشتر از ۱۰۰ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌گردد که باعث ایجاد تراکنش مالی بسیار بالایی می‌شود. به ازای هر ۱۰۰۰ تومان افزایش در قیمت، دولت روزانه ۱۰۰ میلیارد بیشتر درآمد خواهد داشت؛ اگر عدد ۵۵۰۰ هزار تومان قیمت بنزین گردد، یعنی سالانه در حدود ۱۵۰ هزار میلیارد (یا ۱۵۰ همت) درآمد بیشتری برای دولت حاصل می‌شود.
با درنظر گرفتن کسری بودجه در عدد ۴۰۰ همت، این افزایش ۱۵۰ همتی می‌تواند کمک شایانی به تأمین بودجه دولت کند. هرچند، چنین افزایشی بسیار دور از انتظار است و اگر اتفاق بیافتد احتمالا تنها برای دهک‌های بالا و به صورت پلکانی خواهد بود.
سناریو سوم
در سناریو سوم، دولت سعی خواهد کرد که توازونی بین دو حالت قبل ایجاد کند. یعنی هم به دنبال درآمدزایی بیشتر برای خود باشد، هم اینکه میزان مصرف را کنترل و مانع از افزایش بیش‌‌از حد قیمت‌ها شود.
در این حالت، یک روند پلکانی برای میزان مصرف و ارتباط آن با قیمت بنزین تعریف می‌شود. برای مثال، ممکن است هر ماه ۳۰ لیتر با قیمت همان ۱۵۰۰ تومان برای خودروهای شخصی تعریف شود؛ از ۳۰ تا ۶۰ لیتر با قیمت ۲۵۰۰، از ۶۰ تا ۹۰ با قیمت ۴۰۰۰ و به همین ترتیب، و قیمت‌های بعدی به صورت تساعدی‌تر افزایش یابند.
تأثیر هر سناریو بر افزایش تورم
بدترین سناریو زمانی اتفاق می‌افتد که شک ناگهانی و شدیدی به جامعه وارد شود و افزایش قیمت بدون هیچ توضیح و روند خاصی بر مصرف بنزین اعمال گردد. برای مثال، اگر اعلام شود که از اردیبهشت ماه قیمت بنزین، برای تمام مصرف‌کنندگان، با ۱۰۰۰ تومان افزایش همراه است، بازار کالاهای دیگر با شک به مراتب شدیدتری همراه و پاسخ آن‌ها افزایش تورم تاریخی خواهد بود.
با این حال، اگر دولت سعی کند ردی از قیمت‌های کنونی در نحوه عرضه باقی بگذارد و اعداد ۱۵۰۰ و ۳۰۰۰ تومان را در تعریف جدید خود از افزایش قیمت بنزین حفظ کند، افزایش تورم به شدت حالت قبلی نخواهد بود و بازار فرصتی برای درک وضعیت و واکنش به آن دارد.
به هرحال، در شرایط کنونی و در حضور بازار نابسامان ارز و قیمت‌های لحظه‌ای آن، قیمت بنزین و تغییر ناگهانی در آن می‌تواند چالش جدیدی در افزایش تورم و امکان کنترل آن باشد.
سایر پارامترهای موثر در قیمت بنزین و سطح تورم
تورم کنونی، بیشتر از قیمت بنزین، متأثر از تفاوت قیمت ارز در مقابل ریال است. بنابراین، وضعیت سیاسی ایران و تعاملات آن با کشورهای دیگر، هم‌زمان با کاهش شکاف موجود بین ریال و ارزهای خارجی، می‌تواند به کاهش یا حداقل تثبیت تورم کمک کند.
مذاکرات ایران و عربستان
بخصوص، مذاکرات ایران عربستان در چند هفته گذشته نشان داد که بازار به این ارتباطات واکنش مثبتی نشان می‌دهد و در آینده ممکن است با گسترش همکاری‌ها، دولت بتواند کنترل بیشتری بر تورم داشته باشد.
بخصوص، تحرکات چین در منطقه و تلاش برای ایجاد سیستم‌های اقتصادی مستقل از غرب و واحد‌های پول متفاوت از دلار برای تبادل کالا، امکان کاهش قیمت دلار در ماه‌های آینده را پر رنگ‌تر می‌کند. با این حال، همه چیز به ثبات در مذاکرات و توسعه آن‌ها به کشورهای بیشتر و چالش‌های سیاسی اقتصادی منطقه، مانند جنگ روسیه و اوکراین، برمی‌گردد.
قیمت نفت در سال ۱۴۰۲
موضوع دیگر قیمت نفت و جایگاه ایران در عرضه آن است. ماه گذشته، با کاهش تولید از جانب تولیدکنندگان اوپک، قیمت نفت بالا رفت و هم‌زمان، قیمت دلار در ایران با یک مانع قابل اتکا روبرو شد. بخصوص، اگر همکاری‌های ایران با اعضاء اوپک عمیق‌تر شود و سیاست‌ها در تولید منسجم‌تر گردد، امکان کنترل تورم به مراتب بالا می‌رود.
افزایش قیمت خودرو در سال ۱۴۰۲
با آغاز سال ۱۴۰۲، دولت افزایش قیمت خودرو برای دو شرکت اصلی تولید خودرو در ایران، ایران خودرو و سایپا، را تأیید کرد. هم‌زمان با این تأیید، قیمت خودروهای مختلف در حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش یافت، این افزایش در قیمت خودرو بلافاصله به افزایش تورم انجامید، زیرا قدرت خرید مردم برای یک کالای اساسی، در چند هفته کوتاه، کاهش یافت.
انتظار می‌رود که در ماه‌های آینده، و پس از اولین عرضه‌ها از جانب شرکت‌های خودروسازی با قیمت جدید، قیمت خودرو صعودی دوباره را تجربه کند و بازار خودرو به چالشی دوچندان در افزایش تورم بدل شود. بخصوص، اگر این افزایش با قیمت‌گذاری جدید بنزین در ۱۴۰۲ همراه باشد، افزایش تورم رکوردهای تاریخی را به خود خواهد دید.
