همه گیری کرونا شبیه یک کاتالیزگر در توسعه فرآیند و اقتصاد دیجیتال عمل کرد. در این دوران، کشورها ضرورت تحول دیجیتال را بهتر و بیشتر درک کردند و مفاهیمی تحت عنوان “داده” و تحلیل آن در کانون توجه قرار گرفت. به صورتی که جهت گیری کشورها در مسائل توسعهای با محوریت داده کاوی برنامهریزی شد. بنا بر تقریبها، میزان ترافیک اینترنتی در سال ۲۰۲۲ معادل کل ترافیک در جریان برای سالهای قبل از ۲۰۱۶ بوده است. بنابراین، داده به یک دارایی استراتژیک تبدیل شده که بستر اصلی برای ارزشآفرینی بخش خصوصی و دولتی است. پردازش این دادهها، مهمترین چالش در توسعه پایدار و تحقق اهداف تحول دیجیتال است.
آمارهای جهانی در رشد اقتصاد دیجیتال نشان از بروز و توسعه فعالیتهای دیجیتال با هدف ایجاد مزیتهای تجاری و اقتصادی در کشورهای مختلف دارد. آخرین گزارش مجمع تجارت و توسعه سازمان ملل در زمینه اقتصاد دیجیتال، گوشهای از موتور داغ لوکوموتیو فناوری برای رسیدن به مقصد متاورسی و دیجیتالی شدن دنیاست. گزارش سالانه UNCTAD درباره اقتصاد دیجیتال به سطح استفاده کشورها از داده، تحلیل آن و ایجاد توسعه پایدار با فناوریهای دیجیتال میپردازد. هدف این گزارش، تحلیل وضعیت فناوری در کشورهای پیشرفته و توضیح و پیشنهاد مسیرهای دیجیتالی سازی برای کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه یافته است.
اینترنت و تعامل دیجیتال
سرعت موجود در دیجیتالی شدن اقتصادها و جوامع باعث ایجاد تحول در رفتار و بخصوص شیوه تعامل افراد با یکدیگر شدهاست. مهمترین عامل در ایجاد این تغییر، افزایش تصاعدی اطلاعات قابل استفاده توسط ماشین »دادههای دیجیتال« بر بستر اینترنت است. این دادهها، دلیل و پایههای اساسی در بروز فناوریهای دیجیتال مانند تحلیلهای دیجیتال، همزادهای دیجیتال، هوش مصنوعی، بلاکچین، فضای ابری و اینترنت اشیاء هستند. این ابزارها به نوبه خود، جزئیات دیجیتال مورد نیاز برای تعریف و تشکیل اقتصادهای دیجیتالاند. در حال حاضر، شکاف زیادی از نظر تحول دیجیتال بین کشورهای مختلف وجود دارد. به ویژه اکنون که دادهها مرزهای ژئوپلیتیک، حریم خصوصی، امنیت ملی و حقوق بشر را نیز مشخص میکنند. بنابراین، بیشتر از دسترسی به داده، این نحوه استفاده و تحلیل آن است که به توجه و اقدام کشورهای درحال توسعه یا کمتر توسعه یافته نیاز دارد.
تجارت الکترونیک
تجارت الکترونیک پل دیجیتالی بین مصرف کنندگان و تولید کنندگان است که جریان مالی دیجیتال یا همان اقتصاد دیجیتال را قدرت میبخشد. به صورت دقیقتر، تجارت الکترونیک، انتقال بازاریابی، تبلیغات، مشتری مداری و برندسازی به فضای مجازی است. بنا بر گزارش UNCTAD، هشتاد درصد از شهروندان اروپا که به اینترنت دسترسی دارند، اینترنتی خرید میکنند. درحالی که این عدد برای بیشتر کشورهای کمتر توسعه یافته پایینتر از ۱۰ درصد است.
جدول زیر به نحوه استفاده از اینترنت به عنوان یک پارامتر مهم از آمارهای جهانی در رشد اقتصادی میپردازد:
فعالیت اینترنتی | کشورهای توسعه یافته | اقتصادهای درحال گذار | کشورهای درحال توسعه-آفریقا | کشورهای درحال توسعه-آسیا | کشورهای درحال توسعه-آمریکای لاتین و کارائیب |
---|---|---|---|---|---|
انجام امور بانکی | ۶۲.۳ | ۱۴.۹ | ۹.۸ | ۳۴.۸ | ۱۱.۶ |
ارسال یا دریافت ایمیل | ۸۴.۹ | ۴۴.۸ | ۴۶.۶ | ۵۹.۷ | ۵۲.۴ |
تماسهای صوتی اینترنتی | ۵۶.۹ | ۷۱ | ۴۷.۶ | ۶۳.۲ | ۷۳.۴ |
دانلود یا مطالعه مقالات و مجلات بصورت انلاین | ۷۶.۴ | ۴۱.۵ | ۳۸.۶ | ۴۶ | ۳۰.۳ |
دریافت اطلاعات مرتبط با کالا و خدمات | ۸۳.۹ | ۵۰.۹ | ۳۰.۶ | ۶۸ | ۵۱.۸ |
مکاتبه با سازمانهای دولتی | ۵۵.۱ | ۱۱.۱ | ۱۷.۶ | ۲۰.۹ | ۲۳.۲ |
خرید و سفارش کالا و خدمات | ۵۳.۹ | ۱۸.۲ | ۱۴.۶ | ۲۹.۱ | ۱۳.۱ |
جستجو برای اطلاعات مرتبط با سلامت | ۶۲.۴ | ۳۷.۵ | ۲۴.۳ | ۴۷.۱ | ۴۱.۱ |
دریافت نوبت مطب یا بیمارستان | ۱۶.۴ | ۳.۹ | ۴ | ۷.۶ | ۳.۱ |
مشارکت در شبکههای اجتماعی | ۷۰.۴ | ۷۰.۷ | ۸۶.۳ | ۸۷.۲ | ۷۹ |
فروش کالا و خدمات در فضای اینترنت | ۱۶.۸ | ۷ | ۳.۵ | ۶.۴ | ۹.۳ |
رزرو بلیط پرواز و هتل | ۵۵ | ۵.۷ | ۷.۵ | ۲۵.۲ | ۲۸.۴ |
مشارکت در یک برنامه آموزشی آنلاین | ۸.۱ | ۴.۵ | ۱۷.۵ | ۱۵.۹ | ۲۵.۵ |
جستجو اصطلاحات در سایتهایی مثل ویکیپیدیا | ۲۳.۸ | ۱۴.۶ | ۱۷.۲ | ۱۳.۲ | ۳۱.۴ |
گوش دادن به پادکست | ۶۱.۲ | ۱۷ | ۱۳.۳ | ۲۰.۹ | ۱۱.۲ |
تماشای شبکههای تلویزیون اینترنتی | ۴۱.۱ | ۸.۸ | ۳۰.۲ | ۳۳.۱ | ۱۸.۱ |
بازیهای اینترنتی | ۵۷.۴ | ۵۲.۹ | ۶۴.۲ | ۶۶.۴ | ۵۰.۸ |
دانلود نرمافزار و اپلیکیشن | ۱۹ | ۵.۵ | ۶۲.۸ | ۴۱ | ۲۰.۷ |
جستجو برای کار و پر کردن فرمهای کاری | ۱۷.۴ | ۹.۸ | ۱۴.۳ | ۱۹.۹ | ۱۶.۶ |
مشارکت در رفراندوم، انتخابات و نظرسنجیها | ۹.۸ | ۳.۵ | ۵.۵ | ۸.۱ | |
استفاده از فضای اینترنتی، ابری، برای ذخیره اسناد | ۳۸.۷ | ۱۵ | ۱۷.۵ | ۲۰.۸ | ۲۱.۷ |
همچنین، میزان استفاده از اینترنت در بین جنسیتهای مختلف در کشورهای جهان متفاوت است. این تمایز بر میزان پیشرفت دیجیتال کشورها و مشارکت آنها در اقتصاد دیجیتال تأثیرگذار است. تصویر صفحه بعد به رتبهبندی مناطق مختلف جهان، در سالهای ۲۰۱۳ و ۲۰۱۹ از نظر میزان برابری جنسی در دسترسی به اینترنت میپردازد. (سطح قابل قبول متناظر با اعداد بین ۰.۹۸ و ۱.۰۲ است)
تحول جهانی در اینترنت و ترافیک داده
اهمیت اینترنت و دادههای دیجیتال برای اقتصادها و جوامع روز به روز روشنتر میشود. با وجود اینکه هیچ اندازه دقیقی از میزان IP های فعال در دنیا وجود ندارد، اما تقریبهای نسبتا خوبی از سطح دسترسی به اینترنت و ترافیک روزانه در دسترس است. تنها در بازه زمانی ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲، ترافیک IP (حضور همزمان کاربران در اینترنت و فعالیت آنها) ۳ برابر رشد کردهاست. بیشتر این ترافیک از کانون آسیا، اقیانوسیه و آمریکای شمالی نشأت میگیرد. در مقابل، آمریکای التین، خاورمیانه و آفریقای شمالی سهم قابل توجهی از این ترافیک ندارند. بر اساس گزارش Cisco، تا سال ۲۰۲۳ تعداد وسایل متصل به اینترنت به بیش از ۳ برابر جمعیت جهان خواهد رسید. کرونا نقطه عطفی در جهشهای اخیر و تالش مضاعف کشورها برای ورود به دنیای دیجیتال و توسعه اقتصاد دیجیتال خود بوده است. تنها در سال ۲۰۲۰، همزمان با محدودیتهای کرونا، پهنای باند اینترنت جهانی ۳۵ درصد رشد کرده است. همچنین، بنا بر گزارش Ericsson ترافیک داده در شبکه موبایل، در بازه ۳ ماهه آخر ۲۰۱۹ تا ۳ ماهه آخر ۲۰۲۰، پنجاه درصد رشد کرده است. در این بازه یکساله، ترافیک جهانی داده به بیشتر از ۲۳۰ اگزابایت در ماه رسیده است.
زنجیره داده و بازار متناظر با آن
در آیندهای نه چندان دور، از نقطه ایجاد تا تحلیل و استفاده از آن، داده به با ارزشترین کالای مبادلاتی تبدیل میشود. این زنجیره با ارزش، اولین بلوکها از اقتصاد دیجیتال و یکپارچه اینترنتی است. با این حال، بازار داده و بهرهبرداری از آن، هنوز به آن بلوغ کامل نرسیده و بسیاری از اقتصادها، صنایع و شرکتها به ارزش و شیوههای درآمدزایی از داده پی نبردهاند. ابزار رصد بازار داده که توسط کمیسیون اروپا طراحی شده است، بازار داده را به عنوان بازاری برای مبادله داده های دیجیتال به عنوان محصولات یا خدمات معرفی میکند که منشأ آن دادههای خام از کانونهای متفاوت است.
راهکارهایی برای کنترل داده و تقویت اقتصاد دیجیتال
در این بخش به راهکارهایی میپردازیم که کشورهای مختلف برای مدیریت اقتصاد دیجیتال و جریان داده بر بستر اینترنت به کار گرفتهاند. ۵ راهکار زیر، نمونههایی شاخص از مدیریت داده و پیاده سازی مبانی اقتصاد دیجیتال هستند.
ترویج بازارها و نوآوری، رویکرد ایالات متحدهآمریکا سعی کرده که یک بازار آزاد را برای توسعه اقتصاد دیجیتال ایجاد کند. در این مسیر شرکتهای خصوصی با حمایت بالایی همراه بودهاند و نوآوری بیشتر از کانال آنها خلق و به مرحله اجرا رسیده است. بخصوص استارت آپها با ایدههای نوآورانه در کانون توجه بودهاند و کارآفرینی دیجیتال به شدت تشویق شده است. به عبارتی، شیوههای کنترل داده و تعریف مبانی اقتصاد دیجیتال بر اساس خاصیت بازار آزاد، تعریف قوانین بر اساس قدرت تحول آفرینی و جذابیت محصول و خدمات، بنیان نهاده شدهاند. با ایجاد شرکتهای فناوری بزرگ و حمایت از آنها، دادههای جهانی در نهایت سر از آمریکا در میآورند تا دولت منابع بیشتری در بهرهبرداری از داده داشته باشد.
رویکرد تلفیقی چین، امنیت عمومی و ملی
برخلاف بازار آزاد آمریکا، دولت چین دخالت بیشتری در امور فناوری و مدیریت داده دارد. در این کشور دولت بالاترین قدرت در تمام بخشهای توسعه دیجیتال و تعریف اهرمهای اقتصاد دیجیتال را داراست. با این حال، تلاش برای رسیدن به ردههای بالا در ابزارهای دیجیتال و بهرهبرداری حداکثری از داده، در کانون توجه دولت و برنامههای توسعهای آن است. چین، یکی از موفقترین کشورها در توسعه دیجیتال بومی خود است. با این حال، در بازار داده چین، خارجیها امکان چندانی برای حضور و رقابت با نمونههای داخلی ندارند و بازار بزرگ چین توسط سازمانهای دولتی کنترل میشود.
رویکرد اروپا، محافظت از حریم شخصی و حقوق اولیه افراد
در مقابل سیستم آزاد آمریکا برای ورود شرکتهای فناوری به حریم خصوصی افراد و برداشت داده از فعالیت آنها، اروپا رویکرد پیشگیرانهای را در ارائه مجوزهای جمعآوری انواع داده و شیوه استفاده از آنها تعریف کرده است. در این رویکرد، قوانین به شدت محتاطانه انتخاب میشوند و محافظه کاری دولت به منظور ممانعت از هرگونه نشت اطلاعات شخصی، به یک دشواری در بهرهبرداری از داده برای شرکتهای فناوری میانجامد. هدف اتحادیه اروپا ایجاد یک اقتصاد دیجیتال منحصر به فرد و مختص کشورهای عضو است؛ به طور که کمیسیونهای آن بتوانند با فراغ بال بر فعالیت آن نظارت و مداخله داشته باشند.
سیستم امنیتی روسیه و جلوگیری از جریان داده
مشابه با چین، روسیه نیز امکان چندانی برای شرکتهای خصوصی در جمعآوری داده و استفاده خودسرانه آن فراهم نمیکند. به ویژه، دادههایی که با سازمان یا فعالیتهای دولتی در ارتباط اند، محدودیتهای بیشتری را ایجاد میکنند و شرکتهای خارجی هرگز مجوز الزم برای برداشت یا تحلیل آنها نخواهند داشت. اما برخالف چین، روسیه تمرکز خود را بر توسعه دیجیتال و ایجاد بازارهای داده قرار نداده است. به همین دلیل، ورود دولت به اقتصاد دیجیتال چندان قابل توجه نیست و موفقیت چندانی نیز در بهبود وضعیت دیجیتال داخلی نداشته است.
هند در تالش برای توسعه دیجیتال داخلی
در مقایسه با تمام رویکردهای قبل، هند بر روی توسعه دیجیتال خود و فراهم کردن ابزارهای مورد نیاز مردم این کشور، بدون مداخله چندان شرکتهای فعال در اقتصادهای بزرگ، قرار داده است. به عبارتی، هدف هند ایجاد یک اقتصاد دیجیتال قدرتمند با کمترین سهم برای کشورهای پولدار است. این کشور پتانسیل بسیار بالایی در تولید، تحلیل و بهرهبرداری از داده دارد. در سالهای اخیر نیز، دیجیتالی کردن صنایع در کانون توجه دولت هند بوده و این کشور در حال تبدیل شدن به یک چین جدید و حتی قدرتمندتر است.