لوید شپلی؛ ریاضیدانی که نظریه بازی‌ها را متحول کرد
در دنیای اقتصاد، برخی دانشمندان نه‌تنها مبانی نظری را توسعه داده‌اند، بلکه مستقیماً بر سیاست‌گذاری‌های اقتصادی و مدل‌های تجاری تأثیر گذاشته‌اند. یکی از این چهره‌های تأثیرگذار لوید شپلی (Lloyd Shapley) است، که در ۱۲ مارس ۲۰۱۶ درگذشت. شپلی به دلیل مشارکت‌های برجسته‌اش در نظریه بازی‌ها و اقتصاد تطبیقی، جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۱۲ را به همراه الوین راث دریافت کرد. پژوهش‌های او در زمینه تخصیص بهینه منابع، بازارهای تطبیقی و الگوریتم‌های تطبیق پایدار نه‌تنها در اقتصاد، بلکه در حوزه‌های ریاضیات، علوم اجتماعی و سیاست‌گذاری عمومی نیز تأثیر عمیقی داشته است.
زندگی و تحصیلات لوید شپلی
لوید استاوت شپلی در ۲ ژوئن ۱۹۲۳ در کمبریج، ماساچوست، ایالات متحده به دنیا آمد. او فرزند هارلان شپلی، ستاره‌شناس برجسته، بود و استعداد علمی خود را از همان کودکی نشان داد. شپلی تحصیلات خود را در دانشگاه هاروارد آغاز کرد اما در طول جنگ جهانی دوم به عنوان هواشناس در نیروی هوایی ارتش ایالات متحده خدمت کرد. پس از جنگ، او به دانشگاه پرینستون رفت و در ریاضیات دکترا گرفت.
شپلی یکی از پیشگامان نظریه بازی‌ها محسوب می‌شود و تحقیقاتش پایه و اساس بسیاری از مدل‌های مدرن در اقتصاد ریاضی را شکل داده است. او سال‌ها در دانشگاه کالیفرنیا، لس‌آنجلس (UCLA) تدریس کرد و مقالات علمی متعددی منتشر کرد که الهام‌بخش اقتصاددانان و ریاضی‌دانان بسیاری شدند.
نظریه بازی‌ها و سهم شپلی در اقتصاد
نظریه بازی‌ها شاخه‌ای از ریاضیات است که به بررسی تصمیم‌گیری استراتژیک بین بازیگران (افراد یا شرکت‌ها) می‌پردازد. این نظریه در اقتصاد، سیاست، مدیریت، علوم اجتماعی و حتی زیست‌شناسی کاربرد دارد.
یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای شپلی در این زمینه، توسعه مقدار شپلی (Shapley Value) بود. مقدار شپلی یک روش ریاضی برای توزیع منصفانه ارزش بین مشارکت‌کنندگان یک بازی تعاونی است. به زبان ساده، این مفهوم کمک می‌کند تا بفهمیم که هر بازیکن در یک همکاری جمعی چقدر باید از سود کل دریافت کند. این مفهوم در اقتصاد مشارکتی، توزیع درآمد و حتی سیستم‌های رأی‌گیری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شپلی همچنین به همراه دیوید گیل، الگوریتم گیل-شپلی (Gale-Shapley Algorithm) را توسعه داد که به تطبیق پایدار (Stable Matching) در بازارهای اقتصادی و اجتماعی کمک می‌کند. این الگوریتم، که به عنوان الگوریتم ازدواج پایدار نیز شناخته می‌شود، در حوزه‌هایی مانند تخصیص صندلی‌های دانشگاهی، تطبیق پزشکان با بیمارستان‌ها و حتی سامانه‌های دوستیابی آنلاین استفاده می‌شود.
نوبل اقتصاد ۲۰۱۲ و اهمیت بازارهای تطبیقی
در سال ۲۰۱۲، جایزه نوبل اقتصاد به طور مشترک به لوید شپلی و الوین راث اعطا شد. دلیل این انتخاب، توسعه تئوری تخصیص پایدار و طراحی بازارهای تطبیقی بود. این نظریه در بازارهای بدون قیمت‌گذاری که در آن‌ها تقاضا و عرضه بدون مبادله پولی مستقیماً تخصیص می‌یابند، کاربرد ویژه‌ای دارد.
کاربردهای اقتصادی و تجاری نظریات شپلی
- تخصیص منابع در بازارهای دیجیتال: در پلتفرم‌های سفارش تاکسی آنلاین، بازارهای کار فریلنسری و الگوریتم‌های تبلیغاتی از مفاهیم نظریه **بازی‌های تطبیقی** استفاده می‌شود.
- مشارکت در سیستم‌های رأی‌گیری و سیاست‌گذاری اقتصادی: مقدار شپلی در اقتصاد سیاسی برای تعیین سهم هر رأی‌دهنده در یک تصمیم‌گیری جمعی به کار می‌رود.
- توزیع سود در شرکت‌ها و تعاونی‌ها: الگوریتم‌های تخصیص ارزش بر اساس نظریه شپلی در تعیین سهم هر فرد در یک شرکت یا پروژه تعاونی استفاده می‌شوند.
- طراحی بازارهای مالی و قراردادهای بیمه: در بورس و سیستم‌های بیمه‌ای از مدل‌های تطبیقی شپلی برای ایجاد تعادل در ریسک و بازده سرمایه‌گذاری بهره گرفته می‌شود.
جمع‌بندی: میراث لوید شپلی در اقتصاد
لوید شپلی یکی از تأثیرگذارترین دانشمندان در نظریه بازی‌ها و اقتصاد تطبیقی بود. او با توسعه مدل‌های ریاضی برای تصمیم‌گیری استراتژیک و تخصیص منابع، تغییرات گسترده‌ای در اقتصاد دیجیتال، بازارهای مالی، سیستم‌های بهداشت و درمان، و سیاست‌گذاری عمومی ایجاد کرد.
امروزه تحقیقات شپلی همچنان الهام‌بخش پژوهشگران و سیاست‌گذاران اقتصادی است. او نه‌تنها در دنیای تئوری، بلکه در زندگی روزمره و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی نقش پررنگی ایفا کرده است. یاد و میراث او در علم اقتصاد برای همیشه زنده خواهد ماند.
