باران مدرس – طرح دارویار که با هدف بهبود وضعیت تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و ساماندهی بازار دارویی کشور اجرا شد، به جای بهبود اوضاع به ورشکستگی داروسازها و داروخانه‌ها انجامید و مصرف‌کنندگان نیز با افزایش قیمت‌ها و کمبود دارو مواجه شده‌اند.
در حالی که ایران قبلاً حتی به صادرات دارو نیز فکر می‌کرد و از قاچاق معکوس دارو به کشورهای همسایه متضرر می‌شد، امروز با کاهش شدید صادرات و از دست دادن بازارهای هدف، مردم کشور با کمبود دارو دست و پنجه نرم می‌کنند.
اصفهان، به‌عنوان سومین قطب تولید دارو پس از تهران و کرج، نیز از این وضعیت بی‌بهره نبوده و اثری از صادرات محصولات دارویی در آن دیده نمی‌شود، با وجود اینکه زیرساخت‌های صادراتی به ویژه نوع دانش‌بنیان در واحدهای تولید داروی اصفهان آماده است. مشکلاتی نظیر کمبود ارز، پول، مواد اولیه، قطع برق و دستگاه‌های تولیدی همچنان چالش‌های اصلی تولید و صادرات دارو در اصفهان هستند.
رشد دو برابری?
رئیس سازمان غذا و دارو در نشست خبری دهه فجر سال گذشته اعلام کرد که میزان صادرات دارو در سال ۱۴۰۲ به حدود ۱۰۰ میلیون دلار رسید، که نسبت به سال قبل تقریباً دو برابر شده است. به گفته دکتر محمدی، “در حالی که مشکلاتی در بازاریابی تولیدکنندگان داخلی داریم، وضعیت نسبتاً خوبی در صادرات دارو داریم. با تولید ۹۹ درصد داروهای مورد نیاز کشور، انتظار داریم میزان صادرات ما افزایش یابد. کیفیت بسیار بالای داروهای تولید داخل، هنوز به خریداران مناسب خود نرسیده است. در حوزه تجهیزات پزشکی، بیش از ۵۰ درصد از محصولات ما صادر می‌شود و عمده صادرات ما مربوط به داروهای بیولوژیک است که ارزش افزوده خوبی برای تولیدکنندگان دارد. ما در تولید این نوع داروها جزو کشورهای پیشرفته هستیم.”
به گزارش خبرگزاری مهر، میزان صادرات دارو در سال ۱۴۰۱ به ۶۹ میلیون و ۷۴۸ هزار و ۶۶۱ دلار رسید و بیشترین میزان صادرات به سوریه بوده است. ایران در سال ۱۴۰۱ به ۳۶ کشور دارو صادر کرد و پس از سوریه، کشورهایی مانند عراق، روسیه، افغانستان، ترکیه و ونزوئلا در رتبه‌های بعدی قرار دارند. صادرات دارو ایران طی سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته است، به طوری که این رقم از ۱۸۰ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ به حدود ۶۰ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسید.
وزیر بهداشت در اواخر اردیبهشت امسال در سفر به مازندران بر ضرورت فعال شدن تمامی استان‌ها در تولید و خودکفایی دارو در راستای شعار سال و جهش تولید در حوزه سلامت تاکید کرد. او گفت: “اگر تمام کشور در زمینه‌های دارویی فعال شود، می‌توانیم علاوه بر تامین نیازهای داخلی، به یک صادرکننده قوی تبدیل شویم.” همچنین، خرداد امسال مسئول صادرات اداره کل دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو از برنامه‌ای میان‌مدت برای افزایش ۳۰ درصدی صادرات دارو در سال جاری خبر داد.
ایرنا در اردیبهشت ماه سال جاری خبر داده که گمرک ایران برای نخستین بار گزارش صادرات و واردات ۳۷۳ شرکت دارویی در سال ۱۴۰۲ را منتشر کرده که بر اساس آن واردات این شرکت‌ها به ۲.۳ میلیارد دلار رسیده و نسبت به سال قبل ۱۳.۶ درصد کاهش یافته است. سهم واردات دارو از کل واردات کشور حدود ۳.۶ درصد بوده و فقط ۹۸ شرکت از این ۳۷۳ شرکت صادرات داشته‌اند. میزان صادرات صنعت دارو در سال ۱۴۰۲ نیز به ۱۷۰ میلیون دلار رسیده که نشان‌دهنده کاهش ۱۱ درصدی است.
پنج شرکت واردکننده برتر شامل بهستان دارو، کوبل دارو، اکتوور کو، نووونور دیسک پارس و روژین پلاسما بوده‌اند که ۲۵ درصد از ارزش کل واردات را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین پنج شرکت صادرکننده برتر شامل درمان آرا، آریوژن فارمد، صنایع شیمیایی کیمیاگران امروز، بهستان پلاسما و تحقیقاتی سیناژن، کجای دنیا ایستاده‌ایم؟
معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارشی با عنوان «تجارت اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی با افغانستان» به بررسی وضعیت صادرات دارو و تجهیزات پزشکی در جهان، واردات این اقلام و سهم ایران در بازار افغانستان پرداخته است.
طبق داده‌های این گزارش، در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۲۶ کشور اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی صادر کرده‌اند و ایران با سهم ۰.۰۱ درصدی در رتبه هشتاد و سوم قرار دارد. در سال ۱۴۰۱، کل صادرات دارو و تجهیزات پزشکی از ایران به ۱۰۶.۴ میلیون دلار رسید که سهم افغانستان از کالاهای ایرانی تنها هفت میلیون دلار بود.
واردات افغانستان در حوزه دارو و تجهیزات پزشکی در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۶۷ میلیون دلار بوده که حدود ۷۰ درصد از آن را دو کد تعرفه «واکسن‌های پزشکی انسانی» و «داروهایی متشکل از محصولات مخلوط یا غیر مخلوط برای اهداف درمانی یا پیشگیری…» تشکیل داده است.
ایران توانسته در دو کد تعرفه «داروهای حاوی آنتی‌بیوتیک در دوزهای اندازه‌گیری شده» و «داروهای حاوی پرو ویتامین‌ها، ویتامین‌ها ازجمله کنسانتره طبیعی و مشتقات آن» به ترتیب سهم ۶.۵ درصدی و ۱۰.۲ درصدی از بازار وارداتی افغانستان را به خود اختصاص دهد.
واردات دارو و تجهیزات پزشکی از سوی افغانستان در سال‌های اخیر بیش از ۳۰۰ میلیون دلار بوده که نشان می‌دهد سهم ایران در این بازار در سال ۱۴۰۱ کمتر از ۲.۳ درصد بوده است.
ارزش کل صادرات اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی در جهان در همان سال ۱.۲ هزار میلیارد دلار بود و کشورهای اصلی صادرکننده شامل آلمان، آمریکا، بلژیک، سوئیس و ایرلند بودند که بیش از نیمی از سهم بازار را به خود اختصاص داده‌اند.
افول صادرات در قطب سوم داروی کشور
معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در سال ۱۴۰۱ اعلام کرد که این استان با بیش از ۱۰ کارخانه داروسازی، پس از تهران و البرز، سومین تولیدکننده انواع فراورده‌های دارویی، مکمل و محصولات طبیعی (گیاهان دارویی) در کشور است. به گفته محمود اعتباری، حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از داروهای کشور در استان اصفهان تولید می‌شود و بیش از ۵۰ درصد از صادرات دارو نیز از این استان صورت می‌گیرد که همه تحت نظارت معاونت غذا و دارو است.
در سال ۱۴۰۰ رییس وقت سازمان صنعت، معدن و تجارت اصفهان اعلام کرده بود که شرکت‌های تولیدی دارو در شهرک‌ها و نواحی صنعتی استان از توان بالایی برای تولید و افزایش صادرات اقلام مختلف دارویی برخوردارند. به گفته ایرج موفق، شرایط لازم برای افزایش تولید و صادرات اقلام دارویی در شهرک‌ها و صنایع دارویی دانش‌بنیان اصفهان مهیا شده و مجوزهای لازم برای واردات ماشین‌آلات موردنیاز به این واحدها صادر شده است.
با وجود اخبار مثبتی که از این استان شنیده می‌شود، در گزارش اخیر گمرک ایران وضعیت صادراتی شرکت‌های دارویی اصفهان مساعد نبوده است. تعدادی از شرکت‌های اصفهانی که در این لیست قرار دارند، نه‌تنها در میان ۱۰ شرکت نخست صادرکننده ایران قرار ندارند، بلکه عملکرد صادراتی آن‌ها در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ کاهش شدیدی داشته یا به‌طور کامل متوقف شده است.
در شرایطی که شرکت‌های تولید دارو به‌سختی توان تامین بازار داخلی را دارند، نمی‌توان انتظار صادرات بالایی از آن‌ها داشت. به گفته محمود نجفی عرب، رئیس اتاق بازرگانی تهران، مشکل تامین ارز در تمامی صنایع وجود دارد و شرکت‌های دارویی و تجهیزات پزشکی نیز از این چالش‌ها مستثنی نیستند. همچنین، این شرکت‌ها در تامین ریال برای سرمایه‌گذاری‌های لازم در تولید مواجه با مشکلات زیادی هستند. واردات دارو نیز تحت تاثیر محدودیت‌های ارزی و مشکلات تامین برق در روزهای گرم، شرایط مشابهی دارد.
با توجه به نیاز کشور به اقلام دارویی و تامین آن‌ها برای مصرف داخلی، محدودیت‌های نسبتا زیادی نیز برای صادرات دارو وجود دارد. برخی از این محدودیت‌ها عبارتند از: سختی دریافت مجوز صادرات دارو، مشکلات تخصیص ارز برای واردات مواد اولیه و ماشین‌آلات تولید و مشکلات مالی شرکت‌های تولیدکننده دارو.
بسیاری از این شرکت‌ها داروی خود را به مراکز دولتی می‌فروشند و به دلیل بدهی‌های معوق، نمی‌توانند سرمایه لازم برای صادرات دارو را تامین کنند.۵۰ درصد از صادرات دارو را انجام داده‌اند.
