نگاهی کوتاه به واتس‌اپ و راز محبوبیت آن
واتس‌اپ در سال ۲۰۰۹، زمانی متولد شد که برایان اکتون و یان کوم (دو کارمند سابق یاهو) تصمیم گرفتند یک ابزار ساده برای تبادل متن و گفت‌وگو راه‌اندازی کنند. طولی نکشید که امکاناتی مثل تماس صوتی، تماس تصویری، گروه‌های گفت‌وگو و حتی رمزگذاری سراسری به واتس‌اپ اضافه شد و این پیام‌رسان بیش‌ازپیش بین کاربران محبوبیت یافت. در سال ۲۰۱۴، شرکت فیسبوک (با نام کنونی متا) این پلتفرم را به قیمت قابل‌توجهی خرید و راه را برای توسعه بیشتر آن هموار کرد. حالا واتس‌اپ فراتر از یک برنامه پیام‌رسان ساده است و برای میلیون‌ها نفر در سراسر دنیا، نقش یک ابزار چندمنظوره ارتباطی را ایفا می‌کند.
فیلترینگ واتس‌اپ در ایران: داستانی از محدودیت و بازگشایی
در ایران، ماجرا کمی متفاوت پیش رفت. کاربران ابتدا بدون هیچ محدودیتی از واتس‌اپ استفاده می‌کردند تا اینکه در سال ۱۳۹۳، به دستور کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، فیلترینگ اعمال شد. مدتی بعد، این ممنوعیت برداشته شد و همه‌چیز به روال عادی برگشت؛ اما ماجرای محدودیت‌ها به همین‌جا ختم نشد. در سال‌های بعد، هم‌زمان با تصمیمات جدید برای کنترل فضای مجازی، واتس‌اپ دوباره در لیست فیلترینگ قرار گرفت و دسترسی مستقیم بسیاری از کاربران ایرانی به این پیام‌رسان محبوب محدود شد. شدت محدودیت در مقاطع مختلف، کم و زیاد می‌شد و همین ناپایداری، باعث شد عده‌ای از کاربران قید واتس‌اپ را بزنند یا برای اتصال، به فیلترشکن‌ها متوسل شوند.
چرا رفع فیلتر واتس‌اپ این‌همه مهم است؟
وقتی خبری درباره رفع محدودیت واتس‌اپ منتشر می‌شود، خیلی‌ها نفس راحتی می‌کشند. دلیلش این است که واتس‌اپ برای خیلی‌ها فقط یک برنامه چت روزمره نیست. بخش بزرگی از کسب‌وکارهای کوچک و خانگی در ایران از این پیام‌رسان برای ثبت سفارش، پاسخ به مشتریان و هماهنگی گروهی استفاده می‌کنند. حتی افرادی که با مشتریان خارج از ایران کار می‌کنند، اغلب برای تماس یا مکاتبه‌ی سریع به واتس‌اپ وابسته‌اند. بنابراین هر تغییری در وضعیت فیلترینگ آن، مستقیماً روی درآمد و سطح رضایت این افراد تأثیر می‌گذارد. از طرف دیگر، این رفع محدودیت نشان‌دهنده تغییر رویکرد سیاست‌گذاران در قبال اینترنت هم هست و همیشه با تحلیل‌ها و گمانه‌زنی‌های زیادی همراه می‌شود.
نگاه کاربران ایرانی به واتس‌اپ: فراتر از پیام‌رسانی
در ایران، واتس‌اپ به دلایل متعددی جایگزین تماس‌های تلفنی و روش‌های سنتی شده است. سادگی کار با آن، تماس‌های رایگان صوتی و تصویری (هرچند گاهی با کیفیت محدود) و امکان دسترسی راحت روی گوشی‌های متنوع، باعث شده واتس‌اپ سهم بزرگی از بازار ارتباطات را در اختیار بگیرد. بسیاری از کاربران، گروه‌هایی برای دورهمی‌های خانوادگی، برنامه‌ریزی‌های درسی، اطلاع‌رسانی سازمانی یا حتی تدارک رویدادهای کوچک دارند. این یعنی کارکرد واتس‌اپ در جامعه فراتر از چت‌های روزمره است و عملاً می‌تواند جایگزین چندین ابزار ارتباطی دیگر شود.
چشم‌انداز اقتصادی پس از بازگشایی واتس‌اپ
اگر از بیرون به ماجرا نگاه کنیم، شاید رفع فیلتر واتس‌اپ تنها به‌عنوان یک خبر حوزه فناوری به نظر برسد. اما واقعیت این است که این تصمیم می‌تواند چرخ اقتصاد دیجیتال را روان‌تر کند. وقتی بازاریان و کسب‌وکارهای اینترنتی دوباره به‌صورت مستقیم به واتس‌اپ دسترسی پیدا می‌کنند، هزینه استفاده از فیلترشکن کاهش می‌یابد، سرعت پاسخ‌گویی به مشتریان بالاتر می‌رود و فضا برای فعالیت در بازارهای خارجی فراهم‌تر می‌شود. البته در کنار همه این مزایا، نگرانی از احتمال بازگشت فیلترینگ همچنان وجود دارد و ممکن است برخی کسب‌وکارها در تصمیمات خود کمی بااحتیاط عمل کنند. همین موضوع، به دغدغه‌ای تبدیل می‌شود که در تحلیل‌های اقتصادی بیشتر خودش را نشان خواهد داد.
بررسی سابقه‌ی فیلترینگ و دلایل شکل‌گیری بازار فیلترشکن‌ها
اگر بخواهیم به ریشه‌ی فیلترینگ اپلیکیشن‌های خارجی در ایران بپردازیم، خیلی زود متوجه می‌شویم که مسئله صرفاً به بحث واتس‌اپ محدود نیست. از سال‌های قبل، پلتفرم‌هایی مثل یوتیوب، فیسبوک و بعدتر تلگرام و اینستاگرام نیز، بارها طعم محدودیت را چشیده‌اند. در هر مقطعی که این فضا بسته‌تر شده، تقاضا برای دسترسی آزاد به سرویس‌های بین‌المللی هم بالاتر رفته است. همین موضوع، زمینه‌ساز رونق بسیار زیاد بازار فیلترشکن‌ها شد.
فیلترشکن‌ها یا همان VPNها در نگاه اول یک راهکار فوری برای دور زدن محدودیت‌ها هستند، اما در عمل سازوکاری پیچیده دارند. این ابزارها از سرورهای واسطه در خارج از ایران استفاده می‌کنند تا مسیر تبادل اطلاعات کاربر تغییر کند و محدودیت داخلی اعمال‌شده روی اپلیکیشن یا سایت مسدودشده، بی‌اثر بماند. با اوج گرفتن فیلترینگ، کاربران ایرانی از هر قشری به‌دنبال این ابزارها رفتند؛ چه برای رفع نیازهای روزمره‌ی خود و چه برای انجام فعالیت‌های مهم‌تر مانند کسب درآمد یا تحصیل آنلاین.
در چنین فضایی، بازار گسترده‌ای برای فیلترشکن‌ها شکل گرفت که گاه گفته می‌شود گردش مالی آن به هزاران میلیارد تومان در سال می‌رسد. این ابزارها عمدتاً به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: رایگان و پولی. نسخه‌های رایگان از طریق کانال‌های گوناگونی توزیع می‌شوند و به‌خاطر عدم نیاز به پرداخت هزینه، کاربران زیادی را به سمت خود جذب می‌کنند. بااین‌حال، سرعت پایین و خطرات امنیتی جدی مثل جاسوسی از اطلاعات شخصی یا وجود بدافزار، از معایب آشکار آن‌ها به حساب می‌آید. در مقابل، فیلترشکن‌های پولی اغلب سرورهای قدرتمندتری دارند و تا حدی از سطح امنیت و کیفیت بهتری برخوردارند. بااین‌حال، پرداخت دلاری برای بسیاری از کاربران دشوار است و حتی دسترسی به روش‌های پرداخت بین‌المللی هم اغلب محدودیت‌های خاص خود را دارد.
از طرف دیگر، به‌محض اینکه شایعه یا خبر فیلتر شدن سرویسی جدید پیچیده می‌شود، تقاضا برای خرید و نصب فیلترشکن از سوی کاربران به‌سرعت بالا می‌رود. همین موضوع باعث شده بسیاری از ارائه‌دهندگان این خدمات، بسته‌های اشتراک متنوع و طرح‌های مختلفی ارائه دهند؛ چیزی شبیه بازار اینترنت موبایل یا خدمات مخابراتی، اما در یک لایه‌ی زیرزمینی و غیررسمی. جذابیت این بازار به جایی رسیده که برخی حتی به صِرف خرید و فروش اکانت‌های VPN، درآمد بالایی کسب می‌کنند.
اما چرا مردم با وجود تمام مشکلات و هزینه‌ها، همچنان به فیلترشکن‌ها نیاز دارند؟ پاسخ این پرسش را باید در ضریب نفوذ بالای شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های پیام‌رسانی جست‌وجو کرد. وقتی تلگرام یا واتس‌اپ فیلتر می‌شود، بسیاری از ارتباطات تجاری و خانوادگی تا حدی مختل می‌گردد. در این میان، فیلترشکن مثل یک پل موقت عمل می‌کند و اجازه می‌دهد کاربران همچنان با جهان بیرون در ارتباط باشند. هر بار هم که خبر احتمال رفع فیلتر یکی از این پلتفرم‌ها منتشر می‌شود، بازار فیلترشکن‌ها با نوعی سردرگمی مواجه می‌گردد؛ برخی ارائه‌دهندگان نگران افت شدید کاربرانشان هستند و بعضی دیگر امیدوارند محدودیت‌ها به‌طور کامل برداشته نشود تا کسب‌وکارشان از بین نرود.
نکته‌ی قابل‌تأمل آن است که این بازار زیرزمینی در سال‌های اخیر به یک چرخه‌ی اقتصادی پررونق تبدیل شده و عده‌ای از افراد و گروه‌ها نیز مایل به حفظ وضعیت موجود به دلیل منافع مالی بالایش هستند. از سوی دیگر، طولانی شدن دوره‌های محدودیت، باعث می‌شود کاربران به استفاده از فیلترشکن عادت کنند و حتی در صورت رفع فیلتر نیز، به دلایلی مثل امنیت بهتر یا دسترسی به سرویس‌های خارجی دیگر، همچنان از VPN بهره ببرند. همین تداوم تقاضا، پایه‌های بازار فیلترشکن را محکم‌تر کرده است.
با در نظر گرفتن تمام این موارد، وقتی خبر رفع فیلتر واتس‌اپ منتشر می‌شود، عده‌ای از کاربران خوشحال می‌شوند که شاید دیگر نیازی به دور زدن محدودیت‌ها نداشته باشند، در حالی که گروهی دیگر، همچنان تردید دارند که این گشایش تا چه زمانی ادامه خواهد داشت. علاوه بر این، برخی کاربران هم روی کیفیت و سرعت دسترسی مستقیم حساب می‌کنند و این احتمال وجود دارد که بخشی از هزینه‌هایشان بابت خرید فیلترشکن کاهش پیدا کند. در نقطه‌ی مقابل، فروشندگان و واسطه‌های بازار VPN کمابیش می‌دانند که با رفع فیلتر، لااقل بخشی از درآمدشان را از دست خواهند داد. بنابراین، هر تغییری در وضعیت محدودیت واتس‌اپ، می‌تواند در سرنوشت این کسب‌وکار غیررسمی ولی پول‌ساز نیز اثر قابل‌توجهی بگذارد.
در بخش بعد، دقیق‌تر بررسی می‌کنیم که این تغییرات و نوسانات محدودیت، چطور می‌تواند بر اقتصاد دیجیتال ایران و بازیگران کوچک و بزرگش تأثیر بگذارد و چرا برخی کارشناسان معتقدند که باز شدن مسیر واتس‌اپ، فراتر از یک مسئله‌ی ساده در حوزه ارتباطات، دستاوردها و ریسک‌های اقتصادی بزرگی را به‌همراه دارد.
نگاهی عمیق‌تر به تأثیر رفع فیلتر بر کسب‌وکارهای دیجیتال و کوچک
هنگامی که موضوع رفع فیلتر واتس‌اپ در ایران مطرح می‌شود، بسیاری از تحلیل‌ها به سمت تأثیر آن بر کسب‌وکارهای دیجیتال و کوچک متمایل می‌شوند. دلیل این تمرکز آن است که بخش قابل‌توجهی از فروشگاه‌های آنلاین و استارتاپ‌های نوپا، به واتس‌اپ به‌عنوان یکی از کانال‌های اصلی ارتباط با مشتریان خود تکیه کرده‌اند. تصور کنید فروشنده‌ای را که تنها از طریق صفحه اینستاگرامی محصولاتش را معرفی می‌کند و گفت‌وگو با مشتریان یا ثبت سفارش را با کمک واتس‌اپ انجام می‌دهد. اگر این پلتفرم فیلتر شده باشد، او ناچار است هزینه‌های جانبی برای خرید فیلترشکن بپردازد، یا مشتریان خود را به ابزارهای دیگر هدایت کند. هر دوی این گزینه‌ها دشواری‌های خاصی دارد. از یک سو، اغلب فیلترشکن‌های رایگان سرعت پایینی دارند و امنیت آن‌ها قابل اعتماد نیست. از سوی دیگر، بسیاری از مشتریان حوصله یا وقت تغییر اپلیکیشن اصلی‌شان را ندارند و به‌محض اینکه ارتباط سخت شود، به سراغ فروشنده دیگری می‌روند.
از زاویه‌ای دیگر، در اقتصاد دیجیتال، سرعت و راحتی نقش کلیدی دارند. افراد دوست دارند تنها با چند کلیک ساده، اطلاعات لازم را به دست آورند یا سفارش خود را ثبت کنند. اگر در این میان مجبور شوند مدام درگیر قطعی ارتباط یا تغییر نرم‌افزار شوند، بخشی از تجربه کاربری مثبتشان از دست می‌رود. بنابراین، وقتی واتس‌اپ از فیلترینگ آزاد می‌شود، یک گام رو به جلو برای کاربرانی به شمار می‌رود که می‌خواهند بدون دردسر، خریدهای خود را انجام دهند یا با فروشنده در تماس باشند. برای فروشندگان هم این تغییر، ارزش بالایی دارد؛ چراکه تعداد مشتریانی که به‌راحتی پیام می‌دهند یا تماس می‌گیرند بیشتر می‌شود و عملاً هزینه‌های پشتیبانی کاهش می‌یابد.
در کنار این کسب‌وکارهای کوچک، گروه دیگری از فعالان اقتصادی وجود دارند که در حوزه صادرات خدمات دیجیتال مشغول‌اند؛ مثلاً برنامه‌نویسان یا طراحانی که از ایران با کارفرمایانی در خارج از کشور در ارتباط هستند. برای آن‌ها هم واتس‌اپ یک ابزار سریع برای مذاکره، ارسال فایل، یا هماهنگی پروژه محسوب می‌شود. تصور کنید اگر فیلترینگ سخت‌گیرانه باشد و فیلترشکن هم در دسترس نباشد، ارتباط با کارفرمای خارجی تا چه اندازه دشوار خواهد شد. در چنین شرایطی، ممکن است بخشی از فرصت‌های شغلی و درآمدی از دست برود یا کارفرما به سراغ نیروی کاری در منطقه‌ای برود که بدون مشکل فیلتر، به واتس‌اپ دسترسی دارد. از این منظر، رفع محدودیت واتس‌اپ یک نکته کلیدی برای حفظ ارتباطات بین‌المللی و تداوم فعالیت فریلنسرها نیز هست.
همچنین نباید فراموش کرد که دسترسی پایدار به واتس‌اپ برای بعضی از افراد، فراتر از یک ضرورت اقتصادی است و به بخش‌های دیگری از زندگی روزمره پیوند می‌خورد. والدینی که فرزندشان در خارج از کشور تحصیل می‌کند، انجمن‌های دانشجویی که بخش زیادی از گفت‌وگوها و هماهنگی‌ها را در واتس‌اپ انجام می‌دهند، یا کسانی که برای کلاس‌های آموزشی مجازی از این پلتفرم استفاده می‌کنند، همه و همه تحت تأثیر فیلترینگ قرار می‌گیرند. هرچند این‌ها بُعد اقتصادی ماجرا را کمتر دربرمی‌گیرند، اما در نهایت می‌توانند روی بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور هم اثر غیرمستقیم داشته باشند؛ به این معنی که هرچه دسترسی به زیرساخت‌های آنلاین راحت‌تر باشد، اشتیاق مردم به استفاده از ابزارهای دیجیتال بیشتر می‌شود و بازار آن نیز رونق می‌گیرد.
با نگاهی دقیق‌تر می‌توان دریافت که رفع فیلتر واتس‌اپ، یک تغییر صرفاً تکنولوژیک نیست بلکه بُعد روانی و اجتماعی نیز دارد. امکان دسترسی آزادانه، حس اعتماد به فضای کسب‌وکار را افزایش می‌دهد و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را به مشارکت در پروژه‌های آنلاین امیدوارتر می‌کند. از سوی دیگر، اگر دوباره هر لحظه نگرانی مسدود شدن واتس‌اپ وجود داشته باشد، آن اعتماد به سادگی شکل نخواهد گرفت و کسب‌وکارها سعی می‌کنند همیشه یک «راه فرار» برای روز مبادا در نظر بگیرند. چنین حالتی ممکن است منجر به چندپاره شدن تلاش‌ها و عدم تمرکز بر روی یک پلتفرم واحد شود که در درازمدت می‌تواند مانعی برای رشد سریع و منظم اقتصاد دیجیتال به حساب بیاید.
بنابراین، اتفاقی مثل آزادسازی واتس‌اپ، وقتی از جنبه اقتصادی بررسی می‌شود، نشان می‌دهد که ماجرا تنها بر سر ارسال پیام نیست. کسب‌وکارهای خرد، مشتریان عادی، فریلنسرها و حتی سرمایه‌گذاران بالقوه، در یک اکوسیستم به‌هم‌پیوسته قرار گرفته‌اند که اگر یک حلقه از آن قفل شود، کل زنجیره با مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کند. به همین دلیل، باز شدن این قفل، امیدواری زیادی برای رونق اقتصادی و ارتباطات گسترده‌تر درون و بیرون مرزهای کشور ایجاد می‌کند. هرچند نباید فراموش کرد که قطعیت این بازگشایی و تداوم آن، متغیری اساسی در معادلات اقتصادی خواهد بود.
جست‌وجوی فرصت‌ها و چالش‌های اقتصادی در سایه رفع فیلتر واتس‌اپ
همان‌طور که می‌دانیم، رفع فیلتر واتس‌اپ ممکن است باعث رشد فضای کسب‌وکار آنلاین شود، اما در کنار همه‌ی فرصت‌ها، چالش‌هایی هم وجود دارد که نباید نادیده گرفته شوند. یکی از این چالش‌ها، موضوع رقابت بین پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی است. برخی از پیام‌رسان‌های داخلی در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند تا بخشی از بازار بومی را به خود اختصاص دهند. حال اگر کاربران ایرانی دوباره بتوانند بدون دردسر به واتس‌اپ وصل شوند، ممکن است حجم قابل‌توجهی از کاربران این پیام‌رسان‌های داخلی کاهش یابد و هزینه‌هایی که برای توسعه‌ی آن‌ها صرف شده، بدون بازگشت باقی بماند. این اتفاق به‌ویژه در شرایطی رخ می‌دهد که محصولات داخلی هنوز از نظر امکانات یا سرعت، نتوانسته‌اند جایگزینی تمام‌عیار برای رقبای خارجی باشند.
مسئله بعدی، موضوع ادامه پیدا کردن یا ناپیوسته بودن این سیاست‌هاست. تجربه نشان داده است که هر زمان فیلترینگ یا رفع فیلتر به شکل ناگهانی و بدون اطلاع قبلی اعمال می‌شود، کاربران و کسب‌وکارها با نوعی نااطمینانی مواجه می‌شوند. این نااطمینانی باعث می‌شود شرکت‌ها و فعالان اقتصادی، ریسک‌های بیشتری در برابر خود ببینند و برای مثال در سرمایه‌گذاری‌های بزرگ یا تبلیغات گسترده مردد شوند. در واقع، اگر هر لحظه احتمال بدهند که دوباره محدودیت برمی‌گردد، تمایلشان برای تمرکز بر روی یک پلتفرم خاص کاهش می‌یابد. این موضوع به‌ویژه برای کسب‌وکارهای صادراتی، که نیازمند ثبات در ارتباطات بین‌المللی هستند، می‌تواند مشکل‌ساز باشد و مانع جذب ارز به داخل کشور شود.
به جنبه‌های زیرساختی هم باید توجه کرد. اگر واتس‌اپ آزاد شود، اما کیفیت اینترنت در برخی مناطق همچنان ضعیف باشد، بسیاری از کاربران و کسب‌وکارها نمی‌توانند از مزایای کامل این پلتفرم بهره‌مند شوند. بنابراین، بخشی از تلاش‌ها برای توسعه‌ی اقتصاد دیجیتال، باید به بهبود زیرساخت‌های ارتباطی اختصاص پیدا کند. سرعت و پایداری سرویس اینترنت، نه‌تنها در شهرهای بزرگ بلکه در نقاط دورافتاده هم اهمیت دارد؛ چراکه بعضی از مشاغل روستایی و صنایع کوچک، می‌توانند از طریق ابزارهای آنلاین محصولاتشان را به مناطق دیگر یا حتی خارج از کشور عرضه کنند. در چنین حالتی، واتس‌اپ به‌عنوان یک راه ارتباطی سریع و مقرون‌به‌صرفه، نقش کلیدی بازی می‌کند.
همچنین، نمی‌توان از بازار فیلترشکن‌ها به‌سادگی عبور کرد. همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، شکل‌گیری این بازار تا حدی ناشی از فیلترینگ گسترده‌ی پلتفرم‌ها بوده است. اگر محدودیت واتس‌اپ و برخی ابزارهای دیگر به‌طور کامل برداشته شود، بخشی از درآمد فعالان بازار فیلترشکن کاهش خواهد یافت. هرچند این امر برای بسیاری از کاربران و کسب‌وکارهای قانونی خبری خوش محسوب می‌شود، اما در سطح کلان، می‌توان گفت تغییرات ناگهانی در محدودیت‌ها، همواره منافع گروهی را به خطر می‌اندازد و برای گروهی دیگر فواید تازه ایجاد می‌کند. این جابه‌جایی منافع، ناگزیر است و بسته به جهت‌گیری سیاست‌ها، بخش‌های مختلف از آن متأثر می‌شوند.
یک مسئله‌ی قابل‌توجه دیگر، امنیت اطلاعات و حریم خصوصی کاربران است. برخی افراد بر این باورند که رفع فیلتر واتس‌اپ الزاماً به معنای آزادی کامل کاربران برای انجام هر نوع فعالیت نیست؛ چراکه رصد اطلاعات و تبادل داده‌ها همیشه می‌تواند از طرق مختلف انجام شود. در واقع، دغدغه‌ی آن‌ها این است که تمرکز بر رفع فیلتر نباید ما را از توجه به نیاز واقعی کاربران به امنیت و حفظ حریم خصوصی‌شان غافل کند. برای مثال، اگر چه پیام‌ها در واتس‌اپ رمزگذاری سراسری دارند، اما متاداده‌ها (نظیر اطلاعات مربوط به زمان ارسال پیام یا شماره تماس‌ها) همچنان قابل پیگیری‌اند. بنابراین، حتی در فضای آزاد، بدون بهبود در فرهنگ و زیرساخت امنیت دیجیتال، ممکن است کاربران همچنان در معرض خطر باشند و این مسئله می‌تواند در بلندمدت، اعتماد به استفاده گسترده از پلتفرم‌های خارجی را تحت‌الشعاع قرار دهد.
در نهایت، گشودگی واتس‌اپ از منظر اقتصادی می‌تواند تحول‌آفرین باشد، به‌ویژه اگر در کنارش تغییرات زیرساختی و سیاستی دیگری هم اتفاق بیفتد؛ مثل تسهیل پرداخت‌های بین‌المللی، بهبود سرعت اینترنت، کاهش نااطمینانی از بابت بازگشت محدودیت‌ها، و همچنین حمایت از ایده‌های نوآورانه در حوزه کسب‌وکار آنلاین. در چنین شرایطی، تجارت الکترونیک و اقتصاد دیجیتال ایران می‌توانند جان تازه‌ای بگیرند و به‌جای هدر رفتن انرژی و سرمایه در مسیر دور زدن محدودیت‌ها، این منابع در جهت رشد واقعی بازار صرف شوند. این دقیقاً همان نقطه‌ای است که بسیاری از کارشناسان حوزه آی‌تی و اقتصاد دیجیتال از آن به‌عنوان «فرصتی طلایی» نام می‌برند و امیدوارند تصمیم‌های آینده، با اتکا به همین نگاه بلندمدت گرفته شود.
فرصت‌های رشد اقتصادی در بستر واتس‌اپ
اگر بخواهیم دقیق‌تر به فرصت‌های اقتصادی ایجادشده پس از رفع فیلتر واتس‌اپ نگاه کنیم، می‌بینیم که بستر این پیام‌رسان صرفاً برای گفت‌وگوهای معمولی نیست. در واقع، واتس‌اپ می‌تواند نقش یک سکوی تجاری را ایفا کند که هم برای بازار داخلی و هم برای همکاری با مشتریان خارجی مزیت‌های ویژه‌ای دارد. پیش از هر چیز، باید به صرفه‌جویی در هزینه‌ها اشاره کرد: وقتی شرکتی دیگر مجبور نیست هزینه اضافی برای خرید فیلترشکن یا پیدا کردن راه‌های فرعی جهت تبادل فایل‌ها بپردازد، منابع مالی‌اش آزاد می‌شوند تا در بخش‌های مهم‌تری مثل توسعه محصول یا بازاریابی سرمایه‌گذاری کند. همین تغییر کوچک در الگوی هزینه‌ها، می‌تواند به رشد قابل توجهی در حاشیه سود کسب‌وکارهای کوچک منجر شود.
از سوی دیگر، قابلیت تماس صوتی و تصویری واتس‌اپ یک ارزش افزوده برای بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی به حساب می‌آید. برخی از کسب‌وکارها که تاکنون مجبور بودند برای ارتباط با مشتریان خارجی به تماس‌های تلفنی بین‌المللی یا پلتفرم‌های تخصصی گران‌قیمت متوسل شوند، با رفع محدودیت واتس‌اپ می‌توانند بدون پرداخت هزینه‌های سنگین، از این ابزار برای مذاکره، مشاوره یا حتی جلسه‌های کاری بهره ببرند. این مسئله به‌ویژه برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوپا که سرمایه زیادی ندارند، اهمیت زیادی دارد. آن‌ها می‌توانند در فضای رقابتی جهانی بهتر دوام بیاورند و حتی فرصت صادرات خدمات و محصولاتشان را ایجاد یا تقویت کنند.
نکته مهم دیگری که نباید از قلم انداخت، شکل‌گیری بازارهای خرد و خانگی است. در این سال‌ها بارها دیده‌ایم که یک ایده نوآورانه در قالب فروشگاه‌های خانگی یا کسب‌وکارهای تک‌نفره، به کمک شبکه‌های اجتماعی یا پیام‌رسان‌ها جان گرفته و سپس رشد کرده است. با باز شدن واتس‌اپ، فضای این مدل کارآفرینی‌ها گسترده‌تر می‌شود؛ زیرا صاحبان کسب‌وکارهای کوچک می‌توانند به‌صورت مستقیم و بی‌دغدغه، با مشتریان در ارتباط باشند، سفارش بگیرند و حتی از طریق گروه‌ها یا لیست پخش (Broadcast) به تبلیغات بپردازند. به‌طور طبیعی، هرچه دسترسی برای عموم افراد آسان‌تر شود، احتمال شکل‌گیری ایده‌های جدید و راه افتادن کسب‌وکارهای کوچک هم افزایش می‌یابد و همین امر در نهایت می‌تواند به اشتغال‌زایی و گردش مالی بالاتر در سطح خرد منجر شود.
از سوی دیگر، اگرچه واتس‌اپ به‌خودی‌خود یک ابزار پرداخت مالی محسوب نمی‌شود، اما بسیاری از سیستم‌های مالی داخلی و بین‌المللی قابلیت همگام‌سازی با آن را دارند. فرض کنید در آینده نزدیک، روش‌های پرداخت دیجیتال در ایران و جهان به سمتی بروند که انتقال پول به‌صورت آنلاین در کمترین زمان ممکن و از داخل همان چت واتس‌اپ انجام شود. این قابلیت در برخی کشورها تا حدی اجرایی شده است و اگر در ایران هم شرایطی برای بهره‌گیری از آن فراهم گردد، نه‌تنها پرداخت‌ها سریع‌تر خواهند شد، بلکه بسیاری از کسب‌وکارها می‌توانند خدمات خود را به مشتریان خارجی هم ارائه دهند. این سناریو، پتانسیل قابل توجهی برای ورود ارز به کشور دارد و می‌تواند به یکی از محرک‌های رشد اقتصادی تبدیل شود.
اما در کنار همه‌ی این مزایا، نباید از برخی محدودیت‌های ساختاری اقتصاد ایران چشم پوشید. برای مثال، اگر سیاست‌های اینترنتی بار دیگر تغییر کند یا مشکلات زیرساختی (از قبیل سرعت کم اینترنت و اختلال در سرورها) ادامه پیدا کنند، بخشی از ظرفیت‌های بالقوه واتس‌اپ برای رشد اقتصادی بلااستفاده می‌ماند. در واقع، مزایای رفع فیلتر تنها زمانی به صورت حداکثری بروز می‌کند که سایر اجزای اکوسیستم اقتصادی و ارتباطی هم آمادگی پشتیبانی از یک بستر آنلاین پویا و بدون اختلال را داشته باشند.
افزون بر این، رقابت میان پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی، و همچنین ظهور پلتفرم‌های جدیدتر در سطح بین‌المللی، مسئله‌ای است که می‌تواند آینده‌ی جایگاه واتس‌اپ را تحت‌تأثیر قرار دهد. اگر پیام‌رسان دیگری با امکانات پیشرفته‌تر و خدمات مالی بهتر وارد میدان شود، بخشی از کاربران فعلی واتس‌اپ جذب آن خواهند شد. به همین خاطر، در تحلیل اقتصادی رفع فیلتر واتس‌اپ باید به فرصت‌های حاضر توجه کنیم اما هم‌زمان چشم‌اندازی واقع‌بینانه نسبت به تغییرات سریع دنیای تکنولوژی داشته باشیم.
در مجموع، باز شدن واتس‌اپ از قید محدودیت، یک پیام روشن برای شرکت‌ها و نوآوران فناوری دارد: اگرچه همچنان باید جانب احتیاط را در برابر نوسانات و تصمیمات ناگهانی حفظ کرد، اما می‌توان با برنامه‌ریزی هوشمندانه، گام‌های بلندی در حوزه تجارت الکترونیک و اقتصاد دیجیتال برداشت. این یک فرصت استثنایی است که می‌تواند مسیر را برای توسعه و رونق ایده‌های بزرگ و کوچک در داخل کشور هموارتر کند.
آینده‌ای با ثبات یا چشم‌اندازی نامطمئن؟
در شرایطی که اقتصاد ایران با چالش‌های گوناگونی دست‌وپنجه نرم می‌کند، رفع فیلتر واتس‌اپ به‌نوعی بارقه امید را در میان فعالان حوزه دیجیتال ایجاد کرده است. بسیاری از مدیران کسب‌وکارها، فریلنسرها و حتی فروشگاه‌های کوچک آنلاین، با تکیه بر این پلتفرم، برنامه‌های ارتباطی و تجاری خود را تنظیم کرده‌اند. اما سؤال اصلی این است که آیا این تصمیم به‌طور پایدار باقی خواهد ماند؟ و اگر بله، تا کجا می‌تواند به رشد اقتصاد دیجیتال کمک کند؟
ثبات در دسترسی به ابزارهای جهانی، نخستین مؤلفه‌ای است که می‌تواند اعتماد را میان فعالان اقتصادی و سرمایه‌گذاران داخلی یا خارجی افزایش دهد. تجربه نشان داده است که یکی از عوامل اصلی رکود در پروژه‌های فناوری، همین نااطمینانی در سیاست‌های اینترنتی است. هنگامی که کسب‌وکاری نمی‌تواند برای چند ماه آینده خود برنامه‌ریزی کند یا نگران است که پلتفرم منتخبش دوباره مسدود شود، طبیعی است که در جذب سرمایه یا حفظ نیروی انسانی متخصص هم با مشکل روبه‌رو شود. بنابراین، اگر نگاه ما معطوف به تحول و رشد پایدار است، باید یک رویکرد ثابت و قابل پیش‌بینی در قبال پلتفرم‌های بین‌المللی در پیش گرفته شود.
مسئله بعدی، زیرساخت‌های مکمل است. اگرچه واتس‌اپ یک ابزار قدرتمند ارتباطی است، اما برای اینکه بتواند به موتور محرک اقتصادی تبدیل شود، احتیاج داریم خدمات جانبی و پشتیبانی‌های لازم در دسترس باشد. برای نمونه، کیفیت اینترنت در مناطق مختلف کشور باید به حد قابل‌قبولی برسد تا کاربران جدید بدون مشکل بتوانند فایل‌های کاری یا پیام‌های فوری را ردوبدل کنند. همچنین، روش‌های پرداخت بین‌المللی یا خدمات مالی دیجیتال داخلی باید توسعه یابند تا فرایند خرید و فروش آنلاین از سطح گفت‌وگو و سفارش شفاهی، به یک مدل ساختاریافته و رسمی ارتقا یابد. در غیر این صورت، واتس‌اپ تنها حکم یک کانال ارتباطی غیررسمی را خواهد داشت که به‌صورت جزئی به معاملات کمک می‌کند اما نتوانسته است کل زنجیره‌ی ارزش را پوشش دهد.
از نگاه بلندمدت، ارتباط مستقیم واتس‌اپ با بازارهای جهانی هم یک فرصت و هم یک ریسک محسوب می‌شود. از یک سو، این امکان وجود دارد که شرکت‌های خارجی با مشاهده بازار ایران و توانمندی‌های فنی و نیروی انسانی‌اش، به سرمایه‌گذاری ترغیب شوند. از سوی دیگر، اگر محدودیت‌های مشابه در آینده بازهم تکرار شود و نتوانیم ثبات سیاستی را حفظ کنیم، این فرصت‌های سرمایه‌گذاری از دست خواهند رفت. ازاین‌رو، رفع فیلتر واتس‌اپ باید نشانه‌ای باشد از تغییر نگاه کلی به مقوله‌ی اینترنت و فرصت‌های اقتصاد دیجیتال، نه صرفاً یک تصمیم مقطعی برای کاهش فشار روانی یا بازخوردهای عمومی.
موضوع مهم دیگری که اغلب در پس این ماجرا پنهان می‌ماند، تمرکز بر ارتقای دانش دیجیتال در کشور است. استفاده از واتس‌اپ به‌عنوان یک پیام‌رسان فراگیر، هرچند ممکن است مشکل ارتباطی کسب‌وکارها را حل کند، اما به تنهایی نمی‌تواند شکاف مهارتی موجود در سطح ملی را از بین ببرد. برای رقابت در اقتصاد دیجیتال جهانی، به نیروی انسانی نیاز داریم که توانمندی خود را در حوزه‌های متنوع، از تولید محتوا و بازاریابی دیجیتال گرفته تا امنیت سایبری و توسعه نرم‌افزار افزایش دهند. در واقع، رفع محدودیت واتس‌اپ تنها یکی از گام‌های اولیه است و شرط لازم برای پیشرفت محسوب می‌شود؛ اما شرط کافی نیست.
در پایان، آن‌چه واضح است اینکه گشایش در دسترسی به واتس‌اپ، نه‌تنها بار اقتصادی سنگینی از دوش کسب‌وکارهای کوچک و متوسط برمی‌دارد، بلکه می‌تواند نقطه آغازی برای ورود جدی‌تر ایران به بازارهای دیجیتال جهانی باشد. هرچند لازمه‌ی این اتفاق، استمرار سیاست‌های باز، بهبود زیرساخت‌ها و تلاش همگانی برای شکل‌دهی به فرهنگ اقتصاد دیجیتال است. در صورت وقوع این تحولات، چشم‌انداز آینده بسیار روشن خواهد بود و می‌توان امیدوار بود که اینترنت آزادتر و پیام‌رسان‌های بین‌المللی مثل واتس‌اپ، کمک شایانی به حرکت اقتصاد ایران به‌سمت تحول و رشد پایدار کنند.
