به زبان ساده، اوراق قرضه یا Bond وامی است که سرمایه‌گذاران به شرکت‌ها یا دولت می‌دهند و در مقابل آن سودی را دریافت می‌کنند. بنابراین، برعکس سهام، با خرید اوراق قرضه شما صاحب چیزی نمی‌شوید و هیچ سهمی نیز در صعود و نزول‌های مالی شرکت وام‌گیرنده، یا دولت، نخواهید داشت.
اوراق قرضه ابزارهای مالی با درآمد ثابت هستند که به صورت آنلاین یا حضوری قابل خریداری و مشارکت‌اند. جزئیات هر ورقه شامل تاریخ پایان دوره‌ای که باید پس از آن مبلغ اصل وام و سود آن به صاحب پرداخت شود، شرایط پرداخت سود متغیر یا ثابت، و جزئیاتی از این دست است.
عملکرد اوراق قرضه
وقتی شرکت‌ها یا سازمان‌های دولتی به جمع‌آوری سرمایه برای انجام پروژه‌های خود نیاز دارند، یک انتخاب برای آن‌ها انتشار اوراق قرضه به سرمایه‌گذاران بالقوه است. وام‌گیرنده (ناشر) اوراق قرضه‌ای را منتشر می‌کند که در جزئیات آن شرایط وام، میزان و نحوه پرداخت سود، و زمان باز پرداخت اصل سرمایه به وام‌دهنده (تاریخ سر رسید) درج میشود.
شیوه پرداخت سود در اکثر موارد ثابت است. همچنین، امکان دارد سود به صورت ماهانه، سالانه یا به‌طور کلی در تاریخ سر رسید ورقه ارائه شود. نرخ بهره‌ای که پرداخت میشود نرخ کوپن نیز خوانده میشود. قیمت هر ورقه معمولا عددی ثابت چون ۱۰۰۰ تومان است و متناسب با نیاز و اعتبار وام‌گیرنده، تعداد مشخصی از اوراق در بازار عرضه می‌شوند.
در بیشتر موارد، دارنده اوراق می‌تواند آن را در بازارهای سهام خرید و فروش کند. علاوه‌براین، عرضه‌کننده اوراق نیز گاها اقدام به خرید دوباره اوراق خود می‌کند، به ویژه اگر نرخ بهره کاهش یابد یا اینکه به کانال‌های مالی بیشتری دسترسی پیدا کند.
ویژگی‌های اصلی اوراق قرضه (Bonds Specification)
اکثر اوراق قرضه، داخلی یا خارجی، ویژگی‌های مشترکی دارند که شامل موارد زیرند:
- قیمت یا ارزش اسمی : میزان ارزش پولی هر ورقه در زمان سررسید آن است. این عدد همچنین، مقدارِ مرجعی است که ناشر اوراق قرضه هنگام محاسبه بهره و پرداخت آن، به عنوان سرمایه اولیه سرمایه‌گذار درنظر می‌گیرد. به‌عنوان مثال، اگر ارزش اسمی یک ورقه ۱۰۰۰ تومان باشد، مهم نیست شما در چه زمانی و با چه قیمتی آن را معامله کرده‌اید، در هنگام سررسید به دارنده آن ۱۰۰۰ تومان پرداخت میشود.
- نرخ کوپن: نرخ بهره‌ای است که ناشر اوراق به ارزش اسمی اوراق می‌پردازد و به صورت درصد بیان میشود. به عنوان مثال دارندگان اوراق قرضه با نرخ بهره ۱۰ درصد و ارزش اسمی ۱۰۰۰ تومان، سالانه ۱۰۰ تومان به ازای هر ورقه از ناشر دریافت می‌کنند.
- تاریخ‌های کوپن: تاریخ‌هایی هستند که دقیقا در قرارداد اوراق درج می‌شوند و در آن سررسیدها، ناشر سود پرداخت می‌کند.
- تاریخ سررسید: روزی است که اوراق در آن باطل می‌شوند و ناشر به دارندگان اوراق معادل اسمی هر ورقه، پول پرداخت می‌کند.
- قیمت زمان انتشار: قیمتی است که برای هر ورقه، در زمان انتشار آن، تعیین میشود. این رقم در بورس به صورت مزایده‌ای تعیین می‌گردد.
میزان ریسک اوراق قرضه
بسته به تاریخچه مالی ناشر، اوراق قرضه با ریسک همراه‌اند. برای مثال، اگر دولت عرضه کننده اوراق باشد، ریسک نکول آن بسیار پایین و در حد صفر است. اما گاهی شرکت یا سازمان‌هایی، بیشتر به دلیل ورشکستگی، امکان بازپرداخت ارزش‌های اسمی اوراق را در زمان سررسید آن‌ها ندارند. بنابراین، ممکن است دارنده ورقه هرگز به اصل پول خود دست نیابد.
اوراق با بازدهی بالا، از بالاترین نرخ ریسک نیز برخوردارند. این اوراق معمولا با نوسانات قیمتی زیادی در هنگام عرضه و در طول زمان اعتبار خود همراه‌اند. میزان سود بالا و امکان عدم پرداخت اصل سرمایه، ازجمله ویژگی‌های شاخص این گونه اوراق قرضه هستند.
انواع اوراق قرضه
به‌طور کلی چهار دسته اوراق قرضه برای عرضه وجود دارند. با وجود این، این دسته‌ها خود شامل زیردسته و مشتقاتی هستند. همچنین، کشورهای دیگر نیز می‌توانند اوراقی را در بورس یک کشور خاص عرضه کنند، بنابراین انواع جدیدتری در بازار سهام آن کشور تعریف می‌شوند.
- اوراق قرضه شرکتی: این اوراق توسط شرکت‌هایی مثل ذوب‌آهن یا فولاد عرضه می‌شوند. هدف از عرضه این اوراق، کمک به شرکت‌ها برای جذب اعتبار موردنیاز خود در توسعه پروژه‌های صنعتی و یا بازپرداخت بدهی‌های دیگر است. به ویژه، این اوراق نرخ بهره بسیار پایین‌تری نسبت به وام‌های دریافتی از بانک‌ها دارند.
- اوراق قرضه نهادهای اجرایی مثل شهرداری، مسکن‌وشهرسازی و … . این اوراق معمولا با درصد بهره پایین‌تر، ریسک پایین‌تر و معاف از مالیات هستند.
- اوراق قرضه دولتی: این دسته از اوراق بیشتر توسط بانک‌ها و موسسات مالی دولتی عرضه می‌شوند. سررسید این نوع اوراق معمولا طولانی‌تر از انواع دیگر است و ریسکی در حدود صفر دارند.
انواع دیگری چون اوراق قرضه اسلامی، اوراق مشارکت یا صکوک، در قالب این دسته‌های اصلی قابل تعریف‌اند.
نحوه قیمت‌گذاری اوراق قرضه
بازار سهام قیمت اوراق قرضه را متناظر با ویژگی‌های شاخص و عمومی آن‌ها تعیین می‌کند. شبیه هر اوراق بهادر دیگر، قیمت اوراق قرضه به‌صورت لحظه‌ای، در بازه باز معاملات بورس، تغییر می‌کند. نرخ بهره، وضعیت شرکت یا سازمان عرضه‌کننده، وضعیت کلی اقتصاد و بخصوص بورس بر قیمت آن تاثیر دارد.
ارزش یک ورقه در زمان‌هایی که نرخ بهره بانکی ارتقا می‌یابد، نزول می‌کند. دلیل این امر، نرخ بهره ثابت ورقه در قیاس با نرخ رو به رشد بهره بانکی است.
اما اینها ارزش‌های اوراق قرضه پس از عرضه آن و در بازارهای مالی است. ارزش اسمی اوراق قرضه پس چگونه تعیین می‌شوند؟ یا اینکه در لحظه عرضه چگونه ارزش اسمی متحول میشود؟
به‌طور خلاصه، ارزش اسمی یک ورقه که از جانب یک شرکت عرضه میشود با تقسیم ارزش خالص شرکت بر تعداد کل اوراق محاسبه میشود. بنابراین، شبیه زمانی که بانک برای پرداخت وام به شما، اعتبارسنجی می‌کند، برای تعریف اوراق قرضه، به ویژه تعداد آن‌ها، باید ارزش مالی شرکت عرضه‌کننده نیز سنجیده شود و معیار قرار گیرد.
همچنین، در زمان عرضه اوراق، سرمایه‌گذاران (مردم عادی یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری) می‌توانند قیمت‌هایی، در ایران معمولا با یک بازه ثابت، را متغیر از قیمت اسمی برای خرید هر ورقه پیشنهاد کنند. در پایان مناقصه، قیمت ورقه متناظر با میانگین پرداخت‌ها تعیین می‌گردد.