محمد یونس؛ پدر اعتبار خرد و برنده جایزه نوبل صلح
محمد یونس (Muhammad Yunus) متولد ۲۸ ژوئن ۱۹۴۰ در بندر چیتاگونگ بنگلادش است. او به‌عنوان یک اقتصاددان و کارآفرین اجتماعی شناخته می‌شود که با بنیان‌گذاری بانک گرامین (Grameen Bank) نام خود را در تاریخ اقتصاد توسعه ماندگار کرده است. یونس با ارائه الگوی وام خرد (microcredit) به میلیون‌ها فقیر در بنگلادش و سپس سراسر جهان، نقشی حیاتی در بهبود دسترسی اقشار آسیب‌پذیر به تسهیلات مالی ایفا کرد. او در خانواده‌ای متوسط و مذهبی به دنیا آمد و از همان کودکی به‌خاطر هوش و انگیزه یادگیری، توجه اطرافیان را جلب کرد. پدرش زرگری سنتی بود و مادرش نیز خانه‌دار؛ اما خانواده همواره بر آموزش و تحصیل فرزندان تاکید داشت.
محمد یونس تحصیلات ابتدایی را در چیتاگونگ گذراند و در دوران نوجوانی علاقه زیادی به مباحث اقتصادی و اجتماعی نشان داد. او در سال ۱۹۶۰ وارد دانشگاه داکا شد و در رشته اقتصاد ادامه تحصیل داد. سپس موفق شد بورسیه‌ای برای تحصیل در آمریکا بگیرد و در دانشگاه واندربیلت ایالت تنسی، مدرک دکتری اقتصاد را کسب کند. دوران اقامت یونس در آمریکا هم‌زمان با تحولات مهم اجتماعی و حقوق مدنی بود و همین تجربه موجب شد نگاه انتقادی و عدالت‌محور او به اقتصاد پررنگ‌تر شود. بازگشت او به بنگلادش، پس از استقلال این کشور از پاکستان، نقطه عطفی در مسیر فعالیت‌های حرفه‌ای او به شمار می‌رود.
آغاز ایده وام خرد و تأسیس بانک گرامین
محمد یونس در دهه ۱۹۷۰ به‌عنوان استاد اقتصاد در دانشگاه چیتاگونگ تدریس می‌کرد، اما بحران قحطی و فقر شدید در بنگلادش پس از جنگ استقلال، او را به فکر یافتن راهکارهایی عملی برای مبارزه با فقر انداخت. او در جریان یک بازدید میدانی از روستاییان دریافت که حتی مبالغ اندک، مثلاً ۲ یا ۳ دلار، می‌تواند تحولی در زندگی آنان ایجاد کند اما بانک‌ها به دلیل نداشتن وثیقه یا اعتبار کافی، از ارائه چنین وام‌هایی خودداری می‌کنند. همین مشاهده ساده باعث شد جرقه ایده وام خرد در ذهن او زده شود؛ یعنی وام‌های کوچک با شرایط بازپرداخت آسان و بدون نیاز به وثیقه رسمی.
یونس ابتدا با سرمایه شخصی خود به چند زن روستایی وام بسیار کوچکی داد تا تولید صنایع دستی و کسب‌وکار خانگی را توسعه دهند. به‌طور شگفت‌انگیزی این وام‌ها با بازپرداخت کامل همراه شد و نشان داد فقیران برخلاف تصور عمومی، مشتریان بسیار منظم و قابل‌اعتمادی برای بازپرداخت وام هستند. پس از موفقیت آزمایشی، یونس به فکر تاسیس یک موسسه مالی اختصاصی افتاد و در سال ۱۹۸۳ بانک گرامین را به‌طور رسمی راه‌اندازی کرد. این بانک هدف خود را حمایت از قشر فقیر، به‌ویژه زنان روستایی، اعلام نمود و در سال‌های بعد هزاران شعبه در سراسر بنگلادش گسترش یافت.
اثر جهانی وام خرد در اقتصاد توسعه
مدل وام خرد محمد یونس به‌سرعت مورد توجه نهادهای بین‌المللی، دانشگاه‌ها و سازمان‌های توسعه‌ای قرار گرفت. او ثابت کرد فقرا نه‌تنها می‌توانند وام بگیرند و بازپرداخت کنند، بلکه با همین اعتبار اندک قادرند مسیر زندگی خود را تغییر دهند. گرامین بانک از ابتدا ساختاری اجتماعی داشت و در واقع سهامداران آن خود وام‌گیرندگان بودند؛ به این معنا که سود فعالیت‌های بانک دوباره در اختیار همین خانوارهای فقیر قرار می‌گرفت. این روش باعث شد اعتماد متقابل شکل بگیرد و گروه‌های کوچک محلی، بدون نیاز به وثیقه‌های سنگین، تضمین وام‌ها را به‌صورت گروهی انجام دهند.
گسترش ایده یونس در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین نیز اثر مهمی بر اقتصاد توسعه داشت. بسیاری از کشورها بر اساس مدل بانک گرامین، سیستم‌های microfinance را راه‌اندازی کردند. حتی بانک جهانی و سازمان ملل نیز از الگوهای گرامین در برنامه‌های توسعه اجتماعی و اقتصادی بهره بردند. امروزه موسسات وام خرد در بیش از ۱۰۰ کشور دنیا فعالیت دارند و تخمین زده می‌شود بیش از ۳۰۰ میلیون نفر از خدمات مالی خرد به‌طور مستقیم بهره‌مند شده باشند. این دستاورد عظیم اجتماعی و اقتصادی، محمد یونس را به یکی از الهام‌بخش‌ترین چهره‌های قرن بیستم تبدیل کرد.
جوایز و افتخارات محمد یونس
موفقیت چشمگیر یونس و مدل اقتصادی‌اش باعث شد جوایز بین‌المللی متعددی به او تعلق گیرد. در سال ۲۰۰۶، یونس به همراه بانک گرامین موفق شد جایزه نوبل صلح را به‌دلیل «مبارزه با فقر از طریق وام خرد» دریافت کند. این جایزه به‌خاطر پیوند زدن اقتصاد توسعه با عدالت اجتماعی به او اهدا شد. پیش از آن نیز یونس جوایز دیگری از جمله مدال آزادی ریاست‌جمهوری ایالات متحده، نشان طلا از کنگره آمریکا، جایزه جهانی غذا، و مدال طلای کنگره هند را دریافت کرده بود. او همچنین از سوی ده‌ها دانشگاه جهان دکترای افتخاری گرفت و بارها در فهرست تأثیرگذارترین متفکران اقتصادی و اجتماعی جهان قرار گرفت.
محمد یونس در کنار موفقیت‌های مالی، همواره بر نقش توانمندسازی زنان تاکید کرده و بخش قابل توجهی از مشتریان بانک گرامین را زنان روستایی تشکیل می‌دهند. به باور او، زنان ستون اصلی اقتصاد خانواده هستند و حمایت از آن‌ها به شکوفایی جامعه کمک می‌کند. همین نگاه باعث شد بسیاری از موسسات توسعه‌ای الگوی گرامین را با رویکرد توانمندسازی زنان در کشورهای خود تکرار کنند. علاوه بر این، یونس در زمینه آموزش و ترویج مفاهیم اقتصاد اجتماعی و اخلاقی نیز فعالیت چشمگیری داشته است.
در سال‌های اخیر، یونس ایده‌های جدیدی مانند Social Business را مطرح کرده است که مبتنی بر کسب‌وکارهایی است که سودآوری آن‌ها در خدمت حل مشکلات اجتماعی باشد، نه صرفاً در جهت سود سهامداران. او اعتقاد دارد ساختارهای سرمایه‌داری سنتی نیازمند اصلاحات اخلاقی هستند و باید بخشی از تمرکز خود را به عدالت اجتماعی اختصاص دهند. یونس بارها تاکید کرده است که اگر سیاستمداران و مدیران اقتصادی از همین امروز به آموزش اقتصاد انسانی بپردازند، می‌توانند بسیاری از بحران‌های فقر و بیکاری را در سراسر جهان کاهش دهند.
- – محمد یونس در سال ۲۰۰۶ موفق به دریافت جایزه نوبل صلح شد.
- – او پایه‌گذار بانک گرامین و الگوی جهانی microcredit است.
- – ایده‌های اجتماعی او در بیش از ۱۰۰ کشور جهان الهام‌بخش سیاست‌های توسعه شده است.
- – او ده‌ها جایزه بین‌المللی و دکترای افتخاری از دانشگاه‌های معتبر جهان دارد.
یونس همچنان در مجامع بین‌المللی و همایش‌های اقتصادی حاضر می‌شود و تجربیات خود را با مدیران، پژوهشگران و سیاست‌گذاران به اشتراک می‌گذارد. بسیاری از سخنرانی‌های او در سازمان ملل و بانک جهانی ثبت شده و مورد استفاده پژوهشگران توسعه قرار می‌گیرد. علاوه بر این، محمد یونس همواره تاکید می‌کند که فقر تنها یک مسئله اقتصادی نیست، بلکه نتیجه ساختارهای ناعادلانه و فرهنگی است و بدون تغییر این ساختارها، ریشه‌کن نخواهد شد. او در کتاب‌های متعددی که نوشته نیز همین نگاه را مطرح کرده و نسل جدید اقتصاددانان اجتماعی را به الگو گرفتن از تجربیات خود دعوت کرده است.
محمد یونس امروز به‌عنوان یک نماد جهانی در مبارزه با فقر شناخته می‌شود و میلیون‌ها نفر در سراسر جهان از میراث فکری و اقتصادی او بهره‌مند هستند. زندگی یونس نشان می‌دهد که چگونه یک ایده ساده — یعنی اعتماد به فقرا — می‌تواند به انقلابی بزرگ در نظام مالی جهان تبدیل شود و برای همیشه نگاه‌ها به بانکداری و اعتباردهی را تغییر دهد. بی‌تردید نقش او در تاریخ اقتصاد توسعه و عدالت اجتماعی، برای نسل‌ها الهام‌بخش خواهد ماند و در تقویم اقتصادی جهان، ۲۸ ژوئن به یاد تولد این چهره تحول‌آفرین ثبت شده است.
