بررسی فرصت‌ها و چالش‌های عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا
در روزهای اخیر، یک خبر مهم در محافل اقتصادی و سیاسی منطقه منتشر شد: ایران به عنوان یکی از جدیدترین اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا پذیرفته شده است. این عضویت که در ابتدا شاید تصور می‌رفت تنها یک تفاهم‌نامه یا توافق موقت باشد، حالا به شکل جدی در دستورکار مقامات ایرانی و کشورهای عضو قرار گرفته است. رسانه‌های داخلی و بین‌المللی این رویداد را با عناوینی چون «گامی بزرگ در جهت بهبود جایگاه اقتصادی ایران» و «فرصتی برای تقویت تبادلات منطقه‌ای» پوشش داده‌اند. در شرایطی که تحولات جهانی و منطقه‌ای هر روز پیچیده‌تر می‌شوند، ورود ایران به یک بلوک اقتصادی قدرتمند می‌تواند حرف‌های تازه‌ای برای گفتن داشته باشد.
اینکه ایران چگونه به این اتحادیه پیوست، چه زمانی دقیقاً عضویتش رسمیت پیدا کرد و از همه مهم‌تر، این رویداد چه تأثیری بر آینده اقتصادی کشورمان خواهد گذاشت، پرسش‌هایی هستند که از سوی بسیاری از صاحب‌نظران و تحلیلگران مطرح می‌شوند. طی سال‌های گذشته، ایران در تلاش بوده است تا مسیرهای جدیدی را برای تجارت خارجی باز کند؛ مسیری که گاه با توافق‌نامه‌های دوجانبه پیش رفته و گاه ازطریق حضور در نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی. حالا با خبر رسمی عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، بسیاری از فعالان اقتصادی و سیاسی امیدوارند که این اتفاق بتواند بخشی از مشکلات مرتبط با صادرات، واردات و حتی مسائل ارزی ایران را حل کند.
به همین دلیل، در این نوشتار ابتدا با رویکردی تحلیلی و از زاویه‌ای جامع به بررسی چیستی اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواهیم پرداخت. سپس ضمن مرور پیشینه حضور ایران در مذاکرات مربوط به این اتحادیه، اثرات اقتصادی این تصمیم مهم را بر بخش‌های مختلف اقتصاد کشورمان ارزیابی می‌کنیم. در نهایت نیز با نگاهی به آینده، فرصت‌ها و چالش‌های پیش روی ایران در این اتحادیه را بررسی خواهیم کرد تا تصویری شفاف‌تر از این رویداد مهم ارائه دهیم.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا: آشنایی با یک بلوک قدرتمند
اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) یکی از جدیدترین و در عین حال قدرتمندترین بلوک‌های منطقه‌ای است که در سال‌های اخیر، نقش پررنگ‌تری را در حوزه تجارت و سرمایه‌گذاری جهانی ایفا کرده است. کشورهای عضو این اتحادیه عبارت‌اند از روسیه، بلاروس، قزاقستان، ارمنستان و قرقیزستان. تشکیل این اتحادیه در سال ۲۰۱۵ به‌صورت رسمی اعلام شد و هدف اصلی آن، ایجاد فضایی مشترک برای تسهیل تجارت کالا، خدمات و نیروی کار بین کشورهای عضو بود. به بیان ساده‌تر، اتحادیه اقتصادی اوراسیا قصد دارد موانع گمرکی و تعرفه‌ای را برای اعضای خود کاهش داده یا از میان بردارد و از این رهگذر، به توسعه اقتصادی هماهنگ در منطقه دست یابد.
فلسفه شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا
فلسفه شکل‌گیری این اتحادیه را می‌توان در تلاش برای پاسخ به تغییرات گسترده در موازنه‌های اقتصادی جهان جست‌وجو کرد. پس از فروپاشی شوروی، ساختار اقتصادی بسیاری از کشورهای منطقه اوراسیا دستخوش تحول شد. رقابت میان قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای برای تصاحب بازارهای انرژی، محصولات کشاورزی و سایر کالاهای استراتژیک نیز نقش مهمی در شکل‌گیری این اتحادیه داشت. از سوی دیگر، روسیه به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران اصلی اتحادیه، همواره به‌دنبال ایجاد یک بلوک اقتصادی بود تا در برابر اتحادیه اروپا و دیگر قدرت‌های اقتصادی، ابتکار عمل بیشتری داشته باشد.
با گسترش روزافزون اقتصاد جهانی و پیچیدگی زنجیره تأمین در عرصه بین‌الملل، کشورهایی که در این منطقه حضور دارند، دریافتند که همگرایی اقتصادی می‌تواند به شکل مثبتی بر رشد و توسعه داخلی آن‌ها اثر بگذارد. در واقع، اعضا به این باور رسیدند که با اشتراک منابع، تخصص‌ها و زیرساخت‌ها می‌توانند در بازارهای منطقه‌ای و جهانی مزیت رقابتی کسب کنند.
ساختار نهادی و کارکردهای اصلی
اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارای چندین نهاد اصلی است که وظیفه هماهنگی و نظارت بر اجرای تصمیمات و مقررات مشترک را برعهده دارند. شورای عالی اوراسیا (شامل روسای جمهور کشورهای عضو)، شورای بین‌الدولی (متشکل از نخست‌وزیران)، کمیسیون اقتصادی اوراسیا و دادگاه اقتصادی اوراسیا از جمله این نهادها هستند. وظیفه این ارکان، تدوین سیاست‌های مشترک در حوزه‌هایی مانند تعرفه‌های گمرکی، مقررات استاندارد و تسهیل سرمایه‌گذاری است.
کارکرد اصلی این اتحادیه، کاهش یا حذف موانع تجاری بین اعضا و ایجاد یک بازار مشترک است. این حرکت می‌تواند قدرت چانه‌زنی کشورهای عضو را در برابر دیگر قدرت‌های اقتصادی نظیر اتحادیه اروپا، چین و آمریکا افزایش دهد. همچنین، کشورهای عضو از مزایای تبادل نیروی کار متخصص و ایجاد شرایط مناسب برای سرمایه‌گذاری مشترک در صنایع کلیدی بهره می‌برند.
آغاز تعاملات ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا
سابقه تعامل ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به سال‌های اولیه شکل‌گیری این بلوک برمی‌گردد. وقتی اتحادیه هنوز در فاز ابتدایی خود بود، ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی منحصربه‌فرد و همچنین منابع غنی انرژی، موردتوجه اعضای اتحادیه قرار داشت. گفت‌وگوها در ابتدا بیشتر بر محور امضای توافق‌نامه‌های تجارت ترجیحی یا کاهش تعرفه میان ایران و هر کدام از اعضای اتحادیه متمرکز بود. در این مدت، همکاری‌های محدودی در زمینه انرژی و صنعت خودرو نیز به‌وجود آمد.
با گذشت زمان و افزایش تحریم‌های غرب علیه ایران، لزوم یافتن شرکای تجاری جدید برای اقتصاد کشورمان بیش از پیش احساس شد. از سوی دیگر، روسیه و سایر اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز به همکاری با ایران در حوزه‌هایی مثل ترانزیت و انرژی ابراز علاقه کردند. در نهایت، پس از مجموعه‌ای از مذاکرات پی‌درپی، قرارداد تجارت آزاد موقت (یا تجارت ترجیحی) میان ایران و اتحادیه در سال ۲۰۱۸ امضا شد و در سال ۲۰۱۹ وارد مرحله اجرایی شد.
مسیر رسمی شدن عضویت ایران
هرچند ایران مدتی به‌صورت رسمی عضو اتحادیه نبود، اما همین توافق‌نامه تجارت ترجیحی گامی مهم در راستای همگرایی بیشتر بود. در سال‌های بعد، با توجه به نتایج نسبی مثبت به‌دست‌آمده در مبادلات تجاری و همچنین فشارهای بیشتر اقتصادی بر ایران به‌دلیل تحریم‌ها، مقامات دو طرف به این نتیجه رسیدند که می‌توانند دامنه همکاری را گسترش دهند.
در نهایت، فرایند مذاکرات منتهی به پذیرش ایران به‌عنوان عضو رسمی این اتحادیه شروع شد. این فرایند شامل توافق بر سر جزئیات تعرفه‌های گمرکی، صدور روادید، مقررات استاندارد و همچنین مسائل مرتبط با تراکنش‌های مالی بود. با رفع برخی موانع سیاسی و دیپلماتیک، حالا ایران رسماً به جمع کشورهای عضو پیوسته است و این تحول، فرصت‌ها و چالش‌های گوناگونی را پیش روی اقتصاد کشور قرار می‌دهد.
انگیزه‌ها و مزایای عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا
۱. دسترسی به بازارهای بزرگ منطقه‌ای
یکی از مهم‌ترین دلایلی که ایران را به عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا ترغیب کرد، امکان دسترسی به بازارهای جدید در روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان است. این کشورها در مجموع نزدیک به ۱۸۰ میلیون نفر جمعیت دارند و با توجه به سطح درآمد و نیازهای متنوعی که دارند، یک بازار پرسود برای کالاها و خدمات ایرانی محسوب می‌شوند. در گذشته، وجود تعرفه‌های بالا و عدم هماهنگی قوانین گمرکی، مانع از رشد چشمگیر صادرات ایران به این کشورها می‌شد. اکنون با کاهش تعرفه‌ها و تسهیل رویه‌های گمرکی، ورود کالاهای ایرانی می‌تواند با سرعت و هزینه کمتر صورت بگیرد.
۲. تقویت صادرات غیرنفتی
اقتصاد ایران سال‌ها است که از وابستگی به نفت رنج می‌برد و صادرات غیرنفتی همواره یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست‌گذاران کشور بوده است. حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا این فرصت را فراهم می‌کند که اقلامی همچون محصولات پتروشیمی، مواد غذایی فراوری‌شده، محصولات کشاورزی، صنایع دستی و حتی خدمات فنی و مهندسی ایران، شانس بیشتری برای حضور در بازار کشورهای عضو داشته باشند. این موضوع می‌تواند به‌صورت مستقیم به کاهش تکیه بر درآمدهای نفتی و تنوع‌بخشی به اقتصاد کشور کمک کند.
۳. بهره‌مندی از ظرفیت‌های ترانزیتی و لجستیکی
جغرافیای ایران به‌عنوان حلقه اتصال شرق و غرب، جایگاه ویژه‌ای در نقشه ترانزیتی منطقه دارد. عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند بستر بهتری برای جذب سرمایه‌گذاری جهت توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل و لجستیکی در ایران فراهم کند. این زیرساخت‌ها نه‌تنها نیاز داخلی ایران را برطرف می‌کنند، بلکه می‌توانند به مسیری حیاتی برای ترانزیت کالا بین آسیا و اروپا بدل شوند. از این طریق، ایران می‌تواند به درآمد ارزی قابل‌توجهی از رهگذر عوارض و هزینه‌های ترانزیت دست یابد.
۴. توسعه سرمایه‌گذاری مشترک و انتقال فناوری
یکی دیگر از مزایای محتمل عضویت ایران در این اتحادیه، امکان جذب سرمایه‌گذاری مشترک در حوزه‌های مختلف ازجمله خودروسازی، صنایع پالایشگاهی، پتروشیمی و حتی صنعت گردشگری است. کشورهای عضو اتحادیه، به‌ویژه روسیه و قزاقستان، از تجربه و فناوری‌های پیشرفته در برخی بخش‌ها برخوردارند. همکاری نزدیک با این کشورها می‌تواند منجر به انتقال فناوری و افزایش توان رقابتی صنایع ایرانی در عرصه بین‌الملل شود.
۵. تقویت امنیت غذایی
برخی از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مانند قزاقستان و روسیه، تولیدکنندگان عمده غلات در جهان هستند. ایران نیز در برخی محصولات کشاورزی مزیت نسبی دارد. عضویت در این اتحادیه می‌تواند به تبادل بیشتر محصولات کشاورزی و ایجاد تضمین‌هایی برای امنیت غذایی ایران منجر شود. ضمن اینکه کاهش تعرفه‌ها و تسهیل همکاری‌های کشاورزی، راه را برای ورود ماشین‌آلات و تکنولوژی‌های نوین کشاورزی به ایران باز می‌کند.
چالش‌ها و موانع پیش روی ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا
۱. مسایل زیرساختی و لجستیکی
اگرچه موقعیت جغرافیایی ایران یک فرصت ارزشمند به‌شمار می‌رود، اما واقعیت این است که زیرساخت‌های حمل‌ونقل، بنادر و راه‌آهن کشور در برخی موارد با استانداردهای بین‌المللی و نیازهای رو به رشد تجاری فاصله دارند. برای استفاده حداکثری از فرصت‌های ترانزیتی، نیاز به ارتقای کیفیت جاده‌ها، توسعه خطوط ریلی و به‌روزرسانی تجهیزات بنادر است. نبود این زیرساخت‌های کافی، می‌تواند مزیت موقعیت جغرافیایی ایران را تا حد زیادی تضعیف کند.
۲. رقابت شدید در برخی حوزه‌ها
بازار کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، گرچه می‌تواند برای ایران سودآور باشد، اما باید در نظر گرفت که رقبای قوی دیگری نیز در این بازارها حضور دارند. برای مثال، ترکیه یکی از کشورهایی است که کالاهای متنوعی را به این کشورها صادر می‌کند و روابط تجاری مستحکمی با آن‌ها دارد. چین نیز حضور پررنگی در بازارهای روسیه و آسیای مرکزی دارد. بنابراین، تولیدکنندگان ایرانی نیازمند ارتقای کیفیت محصولات، بهبود بسته‌بندی و رقابتی کردن قیمت‌ها خواهند بود تا بتوانند در برابر رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی دوام بیاورند.
۳. چالش‌های مرتبط با مقررات گمرکی و استانداردها
هرچند یکی از اهداف اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا تسهیل موانع گمرکی است، اما در عمل برخی تفاوت‌ها و پیچیدگی‌ها در استانداردهای فنی، بهداشتی و کیفیتی میان کشورهای عضو وجود دارد. اگر ایران نتواند به‌سرعت استانداردهای خود را با قوانین اتحادیه منطبق کند، ممکن است با مشکلاتی در صادرات برخی محصولات مواجه شود. همچنین، هماهنگی میان دستگاه‌های نظارتی داخلی و نهادهای نظارتی اتحادیه نیازمند زمان و برنامه‌ریزی دقیق است.
۴. تحریم‌های خارجی و تأثیر آن‌ها
با وجود پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تحریم‌های غرب به‌ویژه آمریکا همچنان به قوت خود باقی است. این تحریم‌ها می‌تواند حتی بر همکاری‌های مالی و بانکی ایران با کشورهای عضو اتحادیه تأثیر بگذارد؛ چراکه بسیاری از بانک‌ها و مؤسسات مالی بین‌المللی به‌دلیل نگرانی از جریمه‌های سنگین، از انجام تراکنش‌های بزرگ با ایران اجتناب می‌کنند. این موضوع، عملاً دست ایران را در استفاده کامل از ظرفیت اقتصادی اتحادیه می‌بندد و لازم است راهکارهای خلاقانه و مبتکرانه‌ای برای آن اندیشیده شود.
تأثیر عضویت ایران بر بخش‌های کلیدی اقتصاد
صنعت نفت و گاز
صنعت نفت و گاز ایران همواره نقش کلیدی در اقتصاد کشور داشته است. در این میان، روسیه نیز یکی از بزرگ‌ترین بازیگران جهانی در حوزه انرژی محسوب می‌شود. تعامل نزدیک‌تر با روسیه و سایر اعضای اتحادیه، علاوه‌بر گسترش بازارهای صادراتی نفت و گاز، ممکن است به‌نوعی رقابت یا همکاری مشترک در پروژه‌های انرژی منجر شود. به‌ویژه در حوزه گاز طبیعی، همکاری بین ایران و روسیه می‌تواند زمینه‌ساز تبادل فناوری و سرمایه‌گذاری مشترک شود.
صنعت پتروشیمی
پتروشیمی یکی از بخش‌های حیاتی اقتصاد ایران به‌شمار می‌رود که عمده صادرات غیرنفتی کشور را تأمین می‌کند. با عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امکان صادرات محصولات پتروشیمی به بازارهای این منطقه تسهیل می‌شود و حتی می‌توان ظرفیت‌های جدیدی برای فروش و بازاریابی ایجاد کرد. همچنین، در صورت ایجاد سرمایه‌گذاری مشترک، توسعه واحدهای پتروشیمی در ایران یا دیگر کشورهای عضو ممکن است سرعت بیشتری بگیرد.
بخش کشاورزی و صنایع غذایی
ایران در تولید انواع میوه‌ها، خشکبار، زعفران، پسته، خرما و بسیاری از محصولات کشاورزی، جایگاه ویژه‌ای دارد. با کاهش تعرفه‌های گمرکی و تسهیل مقررات، می‌توان انتظار داشت که صادرات این محصولات به کشورهای اتحادیه افزایش یابد. اگر ایران بتواند استانداردهای بهداشتی و بسته‌بندی را به سطح مطلوب ارتقا دهد، بازار پرسودی در انتظار صادرکنندگان محصولات کشاورزی و غذایی خواهد بود. همچنین، ایران می‌تواند از تجربیات و فناوری‌های پیشرفته کشاورزی روسیه و قزاقستان در زمینه افزایش بهره‌وری و مکانیزاسیون بهره ببرد.
صنعت خودروسازی و ماشین‌آلات
خودروسازی ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های بسیاری روبه‌رو بوده است؛ از جمله مشکل در واردات قطعات و محدودیت‌های مرتبط با تحریم. با ورود جدی به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، این احتمال وجود دارد که همکاری‌های صنعتی میان خودروسازان ایرانی و کارخانه‌های روسی یا قزاقستانی شکل گیرد. ایجاد خطوط تولید مشترک یا مونتاژ خودرو در خاک ایران یا کشورهای عضو، می‌تواند به کاهش هزینه‌های تولید و همچنین فتح بازارهای جدید منجر شود.
خدمات مالی و بانکی
هرچند بخش مالی و بانکی ایران به‌دلیل تحریم‌ها در وضعیت پیچیده‌ای قرار دارد، اما عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند مسیرهای جدیدی برای تراکنش‌های مالی و مبادلات ارزی ایجاد کند. به‌ویژه اگر اتحادیه بتواند به مکانیزم‌های مستقل پرداخت و تسویه حساب بین اعضا دست پیدا کند. بااین‌حال، هنوز چالش تحریم‌ها در این حوزه به‌طور کامل رفع نشده است و باید دید راهکارهای اتحادیه برای تعامل با نظام پولی جهان چیست.
نقش دیپلماسی اقتصادی در موفقیت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا
با توجه به پیچیدگی‌های موجود در فضای اقتصادی و سیاسی بین‌الملل، عضویت در هر بلوک اقتصادی در کنار مزایا، نیازمند یک دیپلماسی فعال و قدرتمند است تا بتوان به اهداف پیش‌بینی‌شده دست یافت. وزارت امور خارجه و سایر نهادهای ذی‌ربط در ایران باید به‌شکل مؤثر با نهادهای تصمیم‌ساز اتحادیه در ارتباط باشند و از منافع ملی در برابر تصمیمات احتمالی که ممکن است به ضرر ایران تمام شود، دفاع کنند.
همچنین، دیپلماسی اقتصادی مؤثر می‌تواند فضا را برای جذب سرمایه‌های خارجی اعضای اتحادیه به داخل ایران تسهیل کند. ایجاد تفاهم‌نامه‌های بانکی، تسهیل صدور روادید برای تجار و متخصصان، هماهنگ‌سازی مقررات استاندارد و ارزیابی تأثیرات احتمالی تصمیمات اتحادیه بر صنایع داخلی، همگی نیازمند تعاملات منظم و پیوسته است.
زیرساخت‌های موردنیاز برای بهره‌مندی از فرصت‌های اتحادیه
۱. توسعه حمل‌ونقل ریلی
کشورهای آسیای مرکزی و روسیه دسترسی قابل‌توجهی به خطوط ریلی دارند. برای گسترش تجارت میان ایران و این کشورها، تکمیل پروژه‌های ریلی همچون راه‌آهن شمال-جنوب اهمیت حیاتی دارد. این کریدور می‌تواند زمان و هزینه حمل‌ونقل کالا بین خلیج فارس و روسیه را تا حد قابل‌توجهی کاهش دهد و ایران را به گذرگاهی مهم در تبادلات بین اروپا، آسیای مرکزی و جنوب آسیا تبدیل کند.
۲. بهبود بنادر و پایانه‌های مرزی
بنادر شمالی ایران مانند بندر انزلی و بندر امیرآباد در حاشیه دریای خزر، و همچنین بنادر جنوبی در خلیج فارس، نقش مهمی در حمل‌ونقل دریایی خواهند داشت. تجهیز و نوسازی این بنادر به تجهیزات پیشرفته تخلیه و بارگیری، علاوه بر تسهیل صادرات و واردات، وجهه ایران را به‌عنوان یک شریک تجاری قابل اعتماد در منطقه ارتقا خواهد داد.
۳. به‌روزرسانی استانداردها و تسهیل قوانین
برای حضور موفق در بازارهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تولیدکنندگان ایرانی باید به استانداردهای روز دنیا و همچنین مقررات وضع‌شده توسط اتحادیه پایبند باشند. این موضوع نیازمند به‌روزرسانی مداوم مقررات داخلی، آموزش تولیدکنندگان، ایجاد آزمایشگاه‌ها و مراکز کنترل کیفیت مدرن است. از سوی دیگر، دولت باید روال‌های اداری و قوانین مرتبط با صادرات و واردات را تا حد امکان تسهیل کند تا تولیدکنندگان بدون دغدغه بتوانند در این بازار رقابت کنند.
۴. تقویت نظام بانکی و مالی
برای اینکه تجارت با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سطح قابل قبولی شکل بگیرد، نیاز است که نظام بانکی و مالی ایران تقویت شود و موانع مرتبط با نقل و انتقال ارز به حداقل برسد. ایجاد سازوکارهای پرداخت دوجانبه یا چندجانبه، به‌ویژه در شرایط تحریم، از اهمیت زیادی برخوردار است. گسترش همکاری‌های بین بانکی و ایجاد بانک‌های مشترک یا شعب بانک‌های ایرانی در کشورهای عضو نیز می‌تواند روند معاملات را تسهیل کند.
راهکارهای ارتقای رقابت‌پذیری محصولات ایرانی
۱. بهبود کیفیت و بسته‌بندی
محصولات ایرانی به‌ویژه در حوزه کشاورزی و صنایع غذایی از نظر کیفیت بالقوه مزیت دارند، اما در بسته‌بندی و بازاریابی ضعف‌هایی مشاهده می‌شود. ارتقای روش‌های بسته‌بندی مطابق با استانداردهای بین‌المللی و افزایش ماندگاری محصولات می‌تواند جایگاه این کالاها را در بازارهای اوراسیا تثبیت کند. همچنین، رعایت دقیق استانداردهای بهداشتی و کیفی به جلب اعتماد مصرف‌کنندگان منطقه کمک خواهد کرد.
۲. تنوع‌بخشی به سبد صادراتی
گرچه نفت، گاز و پتروشیمی بخش اعظم صادرات ایران را تشکیل می‌دهند، اما تنوع‌بخشی به سبد صادراتی ضرورت دارد. صنایعی مانند فناوری اطلاعات، خدمات فنی‌ومهندسی، صنایع خلاق، گردشگری پزشکی و سایر حوزه‌هایی که ظرفیت رشد دارند، می‌توانند برای ایران در این اتحادیه فرصت ایجاد کنند. اگر این ظرفیت‌ها با سیاست‌های تشویقی دولت و زیرساخت‌های مناسب همراه شوند، امکان توسعه آن‌ها در بازارهای اوراسیا وجود دارد.
۳. ارتقای برند ملی
یکی از دغدغه‌های مهم برای ورود به بازارهای جدید، ایجاد یا تقویت برند ملی است. برند یک کشور به مصرف‌کنندگان این اطمینان را می‌دهد که کالا یا خدمات عرضه‌شده از استاندارد و کیفیت قابل قبولی برخوردارند. برای مثال، کشورهای اروپایی و حتی ترکیه در سال‌های گذشته با اجرای کمپین‌های بازاریابی گسترده، بهبود تصویر برند خود در بازارهای منطقه‌ای و جهانی را در دستور کار قرار داده‌اند. در ایران نیز لازم است نهادهای دولتی و خصوصی برای معرفی و تقویت برند ملی سرمایه‌گذاری کنند.
۴. ارائه تسهیلات و مشوق‌های دولتی
دولت می‌تواند با اعطای تسهیلات و مشوق‌هایی مانند وام‌های کم‌بهره، معافیت‌های مالیاتی یا کمک به ثبت‌اختراع، زمینه را برای تولیدکنندگان ایرانی جهت ورود به بازارهای اوراسیا هموار کند. به‌ویژه در بخش‌هایی که اقتصاد ایران مزیت نسبی دارد، این حمایت‌ها می‌تواند تأثیر بسزایی در افزایش تولید صادرات‌محور داشته باشد.
چشم‌انداز آینده عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا
۱. تقویت همگرایی منطقه‌ای
همگرایی اقتصادی ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌تواند به تقویت نقش ایران در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه بیانجامد. دسترسی به منابع انرژی و همسایگی با حوزه دریای خزر، همچنین امکان تعامل با کشورهای اروپای شرقی، ایران را در موقعیتی قرار می‌دهد که می‌تواند پلی بین شرق و غرب باشد.
۲. احتمال گسترش اعضای اتحادیه
برخی تحلیلگران بر این باورند که اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آینده ممکن است به‌دنبال گسترش اعضای خود در خاورمیانه و آسیای شرقی باشد. کشورهایی مانند ترکیه و حتی برخی کشورهای عربی خاورمیانه می‌توانند به‌دلایل اقتصادی و ژئوپلیتیکی به این اتحادیه نزدیک شوند. در این صورت، عضویت ایران پیشاپیش می‌تواند مزیتی باشد تا در تدوین مقررات و دستورالعمل‌های همکاری‌های آتی، نقش پررنگ‌تری ایفا کند.
۳. اثرگذاری تحولات سیاسی و اقتصادی جهانی
تحولات سریع در صحنه سیاسی جهان، ازجمله درگیری‌های ژئوپلیتیک میان قدرت‌های بزرگ یا تغییر در الگوهای تجارت جهانی، می‌تواند بر آینده اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز تأثیر بگذارد. برای مثال، اگر روابط روسیه با غرب دچار تنش‌های بیشتری شود، ممکن است اتحادیه به ایران و سایر هم‌پیمانان منطقه‌ای خود بیشتر متکی شود و این می‌تواند فرصت‌های تازه‌ای برای ایران بیافریند. از سوی دیگر، اگر تنش‌ها کاهش یابند و درهای اروپا به روی کشورهای اتحادیه بازتر شود، ایران نیز می‌تواند از این فرصت برای افزایش دسترسی به بازارهای اروپایی ازطریق مسیرهای ترانزیتی مشترک استفاده کند.
۴. لزوم تطبیق سریع با مقررات اتحادیه
یکی از عوامل کلیدی موفقیت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، توانایی تطبیق سریع با مقررات و استانداردهای این بلوک است. اگر بخشی از صنایع ایران نتوانند خود را با شرایط جدید منطبق کنند، ممکن است در رقابت با تولیدکنندگان داخلی و خارجی بازار اتحادیه شکست بخورند. از این رو، دولت و بخش خصوصی باید با سرمایه‌گذاری در تحقیق‌وتوسعه و آموزش نیروی انسانی، سطح کیفیت و بهره‌وری را ارتقا دهند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
عضویت رسمی ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را می‌توان یکی از مهم‌ترین تحولات اقتصادی سال‌های اخیر دانست. این رویداد، از یک‌سو در قالب خبری مهم در رسانه‌ها مطرح شد و از سوی دیگر، چشم‌اندازی نوین برای تجارت خارجی ایران به‌وجود آورد. با درنظرگرفتن واقعیت‌های اقتصاد جهانی و محدودیت‌هایی که ایران در مبادلات تجاری بین‌المللی دارد، ورود به یک بلوک اقتصادی جدید می‌تواند روزنه‌های تازه‌ای برای رشد و توسعه فراهم کند.
از مهم‌ترین مزایای این عضویت می‌توان به دسترسی آسان‌تر به بازارهای بزرگ منطقه، تسهیل مبادلات تجاری و بانکی، جذب سرمایه‌گذاری مشترک، انتقال فناوری و تنوع‌بخشی به سبد صادرات اشاره کرد. بخش‌هایی مانند پتروشیمی، کشاورزی، صنایع غذایی و حتی خدمات فنی‌ومهندسی، بیشترین سود را از این روند خواهند برد؛ به‌شرطی که ایران بتواند زیرساخت‌های لجستیکی خود را به‌روزرسانی کند و کیفیت تولیدات داخلی را به سطح رقابتی ارتقا دهد.
بااین‌حال، چالش‌هایی نظیر تحریم‌های خارجی، مشکلات بانکی، نبود هماهنگی مقررات و استانداردها و رقابت شدید در بازارهای اوراسیا وجود دارند که نباید نادیده گرفته شوند. رفع این موانع نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، تعامل سازنده بین بخش‌های دولتی و خصوصی و البته تداوم دیپلماسی اقتصادی فعال است.
در نهایت، موفقیت ایران در این اتحادیه به میزان انطباق سریع با مقررات و استانداردهای مشترک، کیفیت سیاست‌گذاری اقتصادی داخلی و نیز توان چانه‌زنی دیپلماتیک در برابر سایر اعضا بستگی خواهد داشت. هرچه ایران در این مسیر جدی‌تر و منظم‌تر عمل کند، احتمال بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت‌های این بلوک اقتصادی بیشتر خواهد شد. بنابراین می‌توان گفت که عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نه‌تنها یک فرصت کوتاه‌مدت، بلکه بستری راهبردی برای شکل‌دهی به آینده تعاملات اقتصادی ایران با همسایگان شمالی و کشورهای آسیای مرکزی به‌شمار می‌رود.