اوراق فاجعه یا CAT Bond (Catastrophe Bond) از خانواده اوراق بهادار مرتبط با بیمه هستند که به‌منظور انتقال ریسک‌های بزرگ از صنعت بیمه به بازارهای سرمایه‌گذاری طراحی و عرضه می‌شوند. اولین نمونه از اوراق فاجعه در اواسط دهه ۹۰ میلادی در آمریکا انتشار یافت و هدف آن پشتیبانی از قراردادهای بیمه مرتبط با طوفان‌های فصلی و زلزله بود.
در سال‌های بعد دولت‌ها و شرکت‌های بیمه مستقیم و اتکایی بیشتری به قدرت این اوراق پی بردند و از آن به‌عنوان ابزاری برای مدیریت ریسک بهره گرفتند. تا اواخر سال ۲۰۲۲، اندازه بازار اوراق فاجعه به بیشتر از ۳۷.۸ میلیارد دلار رسید.
شرکت‌های بیمه مستقیم و اتکایی سرمایه محدود و ناکافی برای مواجهه با ریسک‌های فاجعه‌آمیز مانند زلزله‌های شدید در مناطق شهری دارند. فاجعه‌ای در مقیاس بزرگ، با عاملیت انسان یا طبیعت، می‌تواند در بازه کوتاهی باعث ورشکستگی شرکت‌های بیمه شود. از طرفی، در صورت ورشکستگی بیمه‌ها، مردم هم نمی‌توانند به مبلغ تعهد شده در قرارداد بیمه برسند و همین امر به فاجعه اجتماعی ثانویه می‌انجامد.
بنابراین، در برخورد با حوادث فاجعه‌آمیز مانند سیل، زلزله، طوفان‌های فصلی، آتش‌سوزی‌های وسیع و …، شرکت‌های بیمه اقدام به انتشار اوراق بیمه‌ای مانند CAT Bond می‌کنند. مهم‌ترین شاخصه اوراق فاجعه ریسک بالا و متناظر با آن، سود بالای سرمایه‌گذاری است.
ساختار و قیمت‌گذاری CAT Bond
مهم‌ترین رویکرد متناظر با انتشار اوراق فاجعه، قیمت‌گذاری آن‌ها است. قیمت‌گذاری اوراق فاجعه متفاوت از قیمت‌گذاری مشتقات مالی‌ای است که بر مبنای ارزش اموال خاصی صورت می‌گیرد. در اینجا، هدف بهادار سازی یک مسئولیت است، در مقابل انواع دیگر که در آن‌ها هدف بهادار سازی اموال است.
به‌ویژه، قیمت‌گذاری، تعریف و انتشار اوراق فاجعه توسط شرکت‌های بیمه مستقیم یا اتکایی صورت نمی‌گیرد، بلکه یک موسسه یا نهاد ثالث این وظیفه را بر عهده دارد. نهاد میانجی هیچ رابطه مالی با دو طرف قرارداد (بیمه و سرمایه‌گذاران) ندارد و مبرا از ریسک موجود در قرارداد است. واسطه CAT Bond، که تحت عنوان SPV شناخته می‌شود، می‌تواند یک شرکت بیمه اتکایی ثالث، یک نهاد دولتی، سازمان سرمایه‌گذاری مالی یا حقوقی باشد.
شرکت یا موسسه‌ای که خواهان دریافت پوشش مالی از جانب سرمایه‌گذاران است را اسپانسر اوراق می‌گویند. این موسسه با نهاد میانجی وارد یک قرارداد بیمه‌ای برای پوشش حوادث فاجعه‌آمیز می‌شود. موسسه میانجی اوراق مرتبط با فاجعه موردنظر را منتشر می‌کند و در قبال خرید آن از جانب سرمایه‌گذاران، به آن‌ها تضمین می‌دهد که در صورت عدم رخداد فاجعه مذکور، اصل پول ارائه‌شده برای خرید اوراق و سود مشخص‌شده را به آن‌ها پرداخت کند.
ریسک‌های موجود در قرارداد اوراق فاجعه
بااین‌حال، اگر در طول زمان قرارداد (معمولا ۲ تا ۵ ساله) حادثه‌ای مشابه با آنچه در قرارداد اوراق فاجعه آمده رخ دهد، آنگاه دارنده اوراق قسمتی یا کل سرمایه خود را از دست می‌دهد و موسسه میانجی پرداخت مطالبه‌های بیمه‌ای حاصل از رخداد را به عهده می‌گیرد.
موسسه میانجی، SPV، ازنقطه‌نظر ورشکسته شدن باید ریسک صفر داشته باشد؛ به عبارتی، در هر شرایطی از وضعیت بازار سرمایه و وضعیت اقتصادی، سرمایه‌گذار اوراق از جانب موسسه میانجی دچار ضرر نمی‌شود. برداشت از وثیقه (پول جمع‌آوری‌شده حاصل از فروش اوراق به سرمایه‌گذاران) در یک حساب بانکی سود دار و با ریسک تقریبا صفر نگهداری می‌شود.
دسترسی به وثیقه از جانب سرمایه‌گذاران و شرکت بیمه اسپانسر، تنها از کانال نهاد میانجی ممکن است. نکته حائز اهمیت تضمین سود اوراق است که توسط نهاد میانجی و با وارد شدن آن به یک معامله سواپ با موسسه (معمولا بانک‌های مرکزی) چهارمی انجام می‌گیرد.
چالش قیمت‌گذاری اوراق فاجعه
یکی از چالش‌برانگیزترین فعالیت‌ها در صنعت بیمه، اندازه‌گیری ریسک معاملات و احتمال ورشکستگی بیمه متناظر با قراردادهای آن است. به‌ویژه، تعیین نرخ بیمه و قیمت‌گذاری اوراقی چون CAT Bond با استفاده از این پارامترهای اندازه‌گیری ریسک صورت می‌گیرد.
یکی از اصلی‌ترین روش‌ها در قیمت‌گذاری اوراق فاجعه، قیمت‌گذاری آن‌ها در تناظر با ابزارهای مالی دیگری است که عملکرد و ساختاری مشابه با این اوراق را دارند. بخصوص، اوراق با ریسک نکول ازجمله ابزارهای مالی هستند که تشابهات زیادی با اوراق فاجعه دارند و از آن‌ها برای تعیین ارزش هر ورقه استفاده می‌کنند.
رگرسیون و برآورد ریسک‌های موجود در مدل بندی رویدادهای فاجعه‌آمیز، ابزارهای محوری در تعیین ارزش اوراق هستند. در این مدل‌ها، ریسک‌هایی چون احتمال وقوع زلزله یا هر حادثه طبیعی دیگر را برآورد می‌کنند و با ورود پارامترهای مختلفی چون جمعیت، زمان، فرسودگی سازه‌ها، تاریخچه حوادث و …، احتمال ورشکستگی شرکت بیمه و متناظر با آن، قیمت هر ورقه را تخمین می‌زنند.
ماشه‌های اوراق فاجعه
یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های اوراق فاجعه، بندهایی از قرارداد هستند که ریسک و شرایط برداشت اسپانسر از وثیقه را تعیین می‌کنند. این بندها تحت عنوان ماشه‌های اوراق شناخته می‌شوند. به این معنی، به‌محض اثبات وقوع یک رخداد که توضیح دقیق ویژگی‌های آن در قرارداد آمده، ماشه CAT Bond کشیده می‌شود و برداشت تمام یا بخشی از وثیقه برای اسپانسر ممکن می‌گردد.
تعیین و تعریف پارامترهای تعیین‌کننده ماشه بسیار مهم است و خود چالشی حقوقی، بیمه‌ای و محاسباتی در تعریف اوراق فاجعه است. ماشه‌ها می‌توانند تنها شامل یک عدد خاص باشند، مثل رخداد یک زلزله باقدرت ریشتر بالاتر از ۶.۵، یا اینکه مجموعه‌ای از پارامترها باشند که یک اتفاق فاجعه‌آمیز را تعریف می‌کنند.
پوششی که CAT Bond ایجاد می‌کند
CAT Bond می‌تواند به‌گونه‌ای تعریف شود که تمام قراردادهای یک شرکت بیمه را پوشش دهد یا اینکه تنها به یک نوع قرارداد بیمه و یک منطقه خاص بپردازد. در نوع اول، احتمال ورشکسته شدن شرکت بیمه متأثر از تمام فعالیت‌های بیمه‌ای آن، مبنای قیمت‌گذاری اوراق است و در نوع دوم، حجم ریسک متناظر با آن رویداد خاص است که مدنظر قرار می‌گیرد.
کاربردهای اوراق فاجعه
موارد زیر اصلی‌ترین کاربردهایی هستند که اوراق فاجعه برای بیمه‌ها، مردم عادی و دولت‌ها به ارمغان می‌آورند:
- ایجاد یک پشتوانه مالی بسیار قدرتمند برای شرکت‌های بیمه در تقویت اعتمادبه‌نفس تجاری آن‌ها و توسعه دایره عملیاتی شرکت به مناطق گسترده‌تر و در انواع مختلف از قراردادهای بیمه
- وجود یک صندوق (وثیقه جمع‌آوری‌شده از فروش اوراق) با ریسک نکول اعتباری بسیار پایین که پشتوانه‌ای قابل‌اتکا برای سازمان‌های مدیریت بحران و دولت‌ها است. در حضور این منبع مالی، دولت‌ها واکنش سریع‌تر و مؤثرتری به حوادث فاجعه‌بار می‌دهند و در زمان ضرورت، واکنش سریع از بازوی مالی قدرت خواهد گرفت
- امکان امدادرسانی و بازسازی مجدد مناطق آسیب‌دیده با بنیه مالی حاصل از فروش اوراق: به عبارتی، وقتی اوراق فاجعه تعریف‌شده باشند، جمعیت بسیار گسترده‌ای از قبل برای فاجعه‌های کشور پول پس‌انداز کرده‌اند تا در صورت وقوع آن، نیاز به ایجاد صندوق‌های آشفته پس از حادثه برای امداد سریع به مناطق آسیب‌دیده نباشد.
مزایا و معایب اوراق فاجعه برای سرمایه‌گذاران
مزایا
- دریافت سودهایی بالاتر از سود بانکی در طول دوره انتشار تا انقضای اوراق
- ایجاد تنوع در سبد سرمایه‌گذاری و استفاده از اوراق فاجعه به‌عنوان پوششی برای ریسک‌های سرمایه‌گذاری دیگر به‌ویژه به دلیل عدم وابستگی بین ریسک حوادث فاجعه‌آمیز مانند زلزله یا سیل با ریسک‌های موجود در بازارهای مالی
- دوره زمانی نسبتاً کوتاه با امکان فروش اوراق در بازارهای مالی
معایب
- ریسک موجود در تعریف اوراق و امکان از دست دادن قسمتی یا کل مبلغ سرمایه‌گذاری اولیه
- در صورت افزایش بهره بانکی، قیمت اوراق فاجعه نزول می‌کند و صاحب آن می‌بایست باقیمتی پایین‌تر از ارزش آن، اوراق را به فروش برساند
- امکان هم‌زمانی وقوع حوادث فاجعه‌آمیز مانند طوفان‌های فصلی با رکودهای اقتصادی و از دست رفتن مزیت تنوع ریسکی در پرتفوی وجود دارد
- در مناطق با فرکانس بالای حوادث فاجعه‌بار، تعریف و سرمایه‌گذاری در CAT Bondها بسیار چالش‌برانگیز است
اوراق فاجعه و همه‌گیری‌هایی چون کرونا
بنا بر نتایج حاصل از تحقیقات شرکت بیمه‌ای Swiss Re، تا سال ۲۰۲۵ ارزش بازار CAT Bondها به بیشتر از ۵۰ میلیارد دلار می‌رسد و اصلی‌ترین محرکه‌های آن، ریسک همه‌گیری‌ها و موضوعات مرتبط با ESG (محیط‌زیست، اجتماع و مقررات دولتی) متناظر با فعالیت صنایع مختلف هستند.
همه‌گیری کرونا تلنگری به نیاز فوق‌العاده بیشتر از انتظار جهان به ابزارهای مالی چون اوراق فاجعه بود. در دوران کرونا بسیاری از اقتصادهای جهان، قدرتمند و ضعیف، با چالش تأمین مالی ستادهای مدیریت و کنترل بحران دست‌وپنجه نرم می‌کردند. عدم وجود پشتوانه‌های بیمه‌ای به بخش قابل‌توجهی از جوامع کوچک و بزرگ کشورها صدمه زد و باعث آسیب جانی در مقیاس‌هایی باورنکردنی شد.
از کمبود ماسک و کپسول‌های اکسیژن گرفته تا نیاز به تأمین سرمایه‌های کلان برای تحقیقات مرتبط با واکسن کرونا، اکثر کشورها به چالش‌هایی تاریخی کشیده شده بودند. همین امر باعث شد که اکثر دولت‌ها به فکر ایجاد صندوق‌های حمایتی و تعریف گسترده‌تر و حتی سرمایه‌گذاری بر روی اوراق فاجعه برآیند.
وضعیت اوراق فاجعه در ایران
متأسفانه سیستم بیمه ایران هنوز از پتانسیل این اوراق بهره‌ای نبرده است و تعریف و روندی مشخص برای معرفی آن‌ها در بازارهای سرمایه‌گذاری وجود ندارد. از آنجا که ایران کشوری حادثه‌خیز است و میزان وقوع بلایای طبیعی در آن نسبتا بالاست، چنین ابزارهای مالی می‌توانند پشتوانه خوبی برای شرکت‌های بیمه و مردم کشور باشند.
وقوع سیل در استان‌های شمالی و زلزله‌هایی چون زلزله کرمانشاه در سال‌های اخیر، شواهد قابل استنادی از نیاز کشور به ابزارهای مدیریت ریسک و پشتوانه‌های مالی برای این ابزارها است. تنها در ۱۰ سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰، در حدود ۱۷۰۰ سیل در کشور رخ‌داده است که برخی از آن‌ها بسیار گسترده بودند و تا بیشتر از ۲۰ استان را در بازه زمانی یکسانی دربر گرفته‌اند.
بنابراین، تعریف اوراق فاجعه برای سیستم بیمه کشور نه‌تنها یک مزیت برای شرکت‌های بیمه، بلکه یک رویکرد استراتژیک برای مدیریت بحران در کشور است. بخصوص، رشته‌های دانشگاهی زیادی در ایران تدریس می‌شوند که ارتباط نزدیکی با امور بیمه و قیمت‌گذاری اوراق آن دارند و هر آنچه برای تعریف، قیمت‌گذاری و انتشار اوراق فاجعه نیاز باشد قابل تأمین است.