گروه بین‌المللی بحران در گزارشی با تبیین چشم‌انداز احیای روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی می‌نویسد: از زمانی که ایران و عربستان سعودی روابط خود را در مارس ۲۰۲۳ از سر گرفتند، دو کشور اقدامات مهمی انجام داده‌اند. آنها سفیران خود را تعیین و سفارتخانه‌ها را راه‌اندازی کرده‌اند و همچنین دیدارهایی را در سطوح ارشد انجام داده‌اند. با این حال، به نظر می‌رسد پیشرفت بیشتر در مورد جنبه‌‌های مهم روابط دیپلماتیک در بحبوحه اختلافات متوقف شده است.
این احیای روابط مهم است چرا که همکاری آزمایشی امروز تهران و ریاض پس از دوره‌ای از خصومت عمیق صورت می‌گیرد. اگر دو کشور بر اساس توافق ۲۰۲۳ پیش نروند، می‌توانند به دوره پرتنشی بازگردند که منجر به حوادث خطرناکی مانند حمله سال ۲۰۱۹ به تاسیسات نفتی در عربستان سعودی شود.
با وجود اختلاف‌نظرها، تهران و ریاض باید اعتمادسازی را با همکاری در زمینه‌هایی مانند بهداشت، فرهنگ و محیط‌زیست آغاز کنند. روابط بهتر می‌تواند افزایش تعامل اقتصادی را تسهیل کند. عربستان سعودی ممکن است در ازای تغییر در سیاست‌‌های هستهای و منطقهای ایران امتیازاتی را ارائه دهد، اگرچه چنین پیشنهادی احتمالا مستلزم قدم زدن در میدان سیاست ایالات متحده است.
نقش چین
نقش مهم چین در ایجاد توافق میان عربستان سعودی و ایران را بررسی می‌کند. نکات کلیدی در این متن به شرح زیر است:
چین نقش حیاتی در رساندن توافق به خط پایان داشت. با این حال، توانایی چین برای ایفای نقش ضامن معامله نامشخص است.
ریاض به دنبال دخالت چین بود زیرا معتقد بود پکن بر تهران به عنوان یک شریک مهم سیاسی و تجاری نفوذ دارد و موقعیت منحصر به فردی را برای پایبندی هر دو کشور به تعهداتشان ایجاد می‌کند.
در اوایل دسامبر ۲۰۲۲، رئیس‌جمهور چین به ریاض سفر کرد و برای اولین بار ایده نقش چین در میانجی‌گری یک توافق مطرح شد.
مقامات سعودی و ایرانی در مورد چگونگی موفقیت مذاکرات متفاوت عمل کردند. مقام سعودی چند دلیل مهم را ذکر کرد، اما مقام ایرانی بر نقش تغییر محاسبات سعودی‌ها با توجه به سیاست آمریکا و نیاز به ثبات برای تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ تأکید داشت.
در مجموع، این متن نشان می‌دهد که چین نقش مهمی در تسهیل توافق بین عربستان و ایران داشته است، اگرچه جزئیات نقش چین و همچنین چگونگی موفقیت مذاکرات هنوز مبهم است.
نقش چین در رساندن این توافق به خط پایان بسیار حیاتی بود. مقام سعودی اشاره درستی کرد که چین قدرت لازم را برای اعمال فشار نهایی بر طرفین داشت.
به نظر می‌رسد چین با هدف تقویت جایگاه خود به عنوان یک قدرت بزرگ، وارد میانجی‌گری شده است. این اقدام به چین این فرصت را داد تا نفوذ جهانی خود را به نمایش بگذارد و روابط سیاسی خود با کشورهای منطقه را تقویت کند.
چین همچنین می‌توانست از اهرم اقتصادی قوی خود در این مسئله استفاده کند. این میانجی‌گری چین میان دو رقیب دیرینه در خاورمیانه، فرصت مناسبی برای چین بود تا جایگاه خود را به عنوان قدرتی جهانی که می‌تواند در حل چنین مناقشات راهبردی نقش ایفا کند، تثبیت کند.
شکل‌گیری زمینه ها
این توافق که در مارس ۲۰۲۳ امضا شد، چارچوبی را برای بازگشت به روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان سعودی تعیین کرد. این توافق:
زمانبندی برای برقراری روابط دیپلماتیک را مشخص کرد
• اصول عدم مداخله متقابل و تمامیت ارضی را دوباره تایید کرد
• طرفین را به پیمان‌های همکاری قبلی ملزم ساخت
• وعده داد که زمینه‌های جدید همکاری را بررسی خواهد کرد
با این حال، بیش از یک سال گذشته و فراتر از گشایش سفارت‌ها و تسهیل حج برای زائران ایرانی، پیشرفت محدودی حاصل شده است. برای پیشبرد این روند، نیاز به توازنی بین خواسته‌های دو طرف است:
• عربستان سعودی نباید پیشرفت را به قطع روابط ایران با متحدان خاورمیانه‌ای‌اش گره بزند، مگر اینکه ضمانت‌های امنیتی قابل توجهی ارائه دهد.
• ایران باید بپذیرد که عربستان و متحدانش همچنان به حمایت امنیتی خارجی، به ویژه آمریکا، تکیه خواهند کرد.
در صورت برطرف شدن این موانع، می‌توان اقدامات اعتمادساز بیشتری را دنبال کرد، مانند مشارکت ایران در بحث‌های امنیت منطقهای و همکاری در زمینه‌های کمتر سیاسی مانند تجارت و محیط زیست. اینها می‌توانند به تقویت روابط دو کشور کمک کنند.
توقف پیشرفت
به نظر می‌رسد که تلاش‌های احیای روابط ایران و عربستان سعودی بیش از یک سال پس از توافق مارس ۲۰۲۳، شتاب خود را از دست داده‌اند. بسیاری از موارد اختلاف، از جمله اختلافات بر سر مرزهای دریایی، همچنان حل نشده باقی مانده‌اند. یکی از این اختلافات، در سال ۲۰۲۳ اوج گرفت و بر سر حق بهره‌برداری و فروش گاز از میدان آرش/ الدوره واقع در مرز دریایی شرقی کویت بود.
در ماه اوت، عربستان سعودی و کویت بیانیه مشترکی منتشر کردند که در آن بر «حقوق انحصاری» خود در این میدان، که ایران مدعی ۴۰درصد سهام آن است، تاکید کردند.
نزاع‌های دیگر نیز مانع از تلاش برای گفت‌وگو شد. در سپتامبر ۲۰۲۳، دبیرکل سازمان ملل متحد تلاش کرد تا بحثی را در میان کشورهای ساحلی خلیج فارس – شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس، ایران و عراق – در مورد معماری جدید امنیتی منطقهای سازمان دهد. اما این تلاش تا حدی به دلیل اختلاف جداگانه بین کویت و عراق بر سر کشتیرانی در آبراه مشترک خور عبدالله شکست خورد.
همچنین بن بست بر سر برنامه هستهای ایران بر پیشرفت روابط ایران و عربستان سایه افکنده است. تلاش‌های دولت بایدن برای احیای برجام ۲۰۱۵ که ترامپ آن را کنار گذاشته بود، به دلیل اختلاف‌نظر بین تهران و واشنگتن در مورد دامنه و پایداری لغو تحریم‌‌ها، به بن بست رسیده است.
جنگ غزه در اکتبر ۲۰۲۳ نیز تفاهمات غیررسمی آزمایشی بین ایالات متحده و ایران را از مسیر خود خارج کرده است. مقامات سعودی هشدار داده‌اند که ریاض ممکن است برنامه هستهای خود را دنبال کند که می‌تواند یک مسابقه تسلیحات هستهای در خاورمیانه را آغاز کند.
به نظر نمی‌رسد که ریاض و تهران تلاش جدی برای پیروی از سایر تعهدات تحت توافق مارس ۲۰۲۳ انجام داده باشند. حتی تجارت اساسی کالاهای غیر‌تحریمی نیز به کندی رشد کرده است. تا برای تسریع همکاری در مسائل اقتصادی، امنیت و تبادلات مردمی، دو کشور صرفا تعهد خود را برای احترام به توافق مارس ۲۰۲۳ بدون برداشتن گام بزرگی به جلو تکرار کرده‌اند.