آیا از مکانیزم ارزهای رزرو چیزی می‌دانید؟
بسیاری از افراد، اطلاعات چندانی در حوزه مسائل اقتصادی ندارند. این در حالی است که ما هر صبح که از خواب برمی‌خیزیم، با مسائل اقتصادی درگیر هستیم و عملا زندگی بدون داشتن اطلاعات کافی در این زمینه، غیر ممکن است. اگر علاقمند به دانستن اطلاعات مهم در رابطه با Reserve currency هستید، با ما همراه باشید. ما اطلاعات لازم را در این مقاله گردآوری کرده ایم.
ارزهای رزرو چه هستند؟
از ارزهای رزرو به «ارزهای ذخیره» نیز تعبیر می‌شود. منظور از «ارز رزرو» مقدار زیادی ارز است که بانک مرکزی یا موسسات مالی اصلی یک کشور در خزانه خود نگهداری می‌کنند تا در مواقع بحرانی مانند نوسانات ارز، بتوانند روی بازار تاثیر بگذارند.
البته ارزهای ذخیره تنها برای تثبیت بازار در شرایط نوسانی کاربرد ندارد بلکه مواردی مانند سرمایه گذاری، معاملات و بدهی های بین المللی نیز تا حدودی با این ارزها، سروکار دارند. به علاوه در برخی شرایط، کشورها ناچارند برای خرید طلا و نفت از بقیه کشورها، از Reserve currency استفاده کنند. پس به طور خلاصه، می‌توان گفت ارزهای رزرو، چهار ویژگی اصلی دارند:
- حجم بالایی از ارز که در خزانه بانک مرکزی و موسسات مالی بزرگ نگهداری می‌شود.
- این ارزها در تسهیل معاملات بین المللی و پرداخت بدهی های بین المللی به کمک سیستم اقتصادی کشور می‌آیند.
- سبب کاهش نوسانات بازار ارز می‌شوند و ریسک معاملات در این بازار را کاهش می‌دهند.
- درصد زیادی از کالاهای اساسی و بنیادین، مانند طلا و نفت بر اساس همین ارزهای ذخیره، قیمت گذاری می‌شوند و کشورها از این ارز برای پرداخت هزینه های این کالاها استفاده می‌کنند.
ارزهای رزرو و آشنایی با مکانیزم ارزهای رزرو
برای درک عملکرد ارزهای رزرو باید نوسانات بازار رزرو را در نظر بگیرید. در این شرایط، کشور مجبور نیست برای خرید کالا، در لحظه، پول خود را به ارز تبدیل کند بلکه از ارز ذخیره استفاده می‌کند. از سال ۱۹۹۴ تا به امروز، اصلی ترین ارز ذخیره که توسط بیشتر کشورها نگهداری می‌شود، دلار آمریکا می‌باشد. در نتیجه‌ی این امر، کشورها همواره سیاست های پولی ایالات متحده را زیر ذره بین دارند تا اطمینان پیدا کنند که ارزش ارزهای رزرو آنها تحت تاثیر تورم و یا افزایش قیمت ها قرار نگیرد.
چرا دلار، ارز ذخیره بسیاری از کشورهاست؟
اگر برایتان عجیب است که چرا بسیاری از کشورها، دلار را به عنوان ارز ذخیره خود، انتخاب می‌کنند، باید بدانید، دلیل آن، قدرتمندی اقتصادی ایالات متحده است. پس از جنگ جهانی، آمریکا به قدرت اقتصادی غالب در دنیا تبدیل شد. تولید ناخالص یک کشور، معیاری برای ارزیابی کل تولید آن کشور است. در زمان پس از جنگ، تولید ناخالص ایالات متحده، ۵۰ درصد از تولید اقتصادی کل دنیا را شامل می‌شد.
به همین دلیل سیستم اقتصادی آمریکا، پیامدهای عظیمی برای اقتصاد جهانی رقم زد. کاری که تا امروز نیز در حال انجام آن است. در سال ۱۹۴۴، در نشستی که به توافق برتون وودز منجر شد، نمایندگانی از ۴۴ کشور، رسما قبول کردند که دلار آمریکا را به عنوان ارزهای رزرو رسمی در کشورشان نگهداری کنند.
تبعات انتخاب دلار به عنوان ارز رزرو
از همان سال ۱۹۴۴، کشورهای مختلف، نرخ ارز خود را به نرخ دلار متصل کردند. خود دلار نیز به طلا متصل شد. به این خاطر که وقتی پشتوانه‌ی دلار، طلا باشد، نرخ دلار تثبیت می‌شود. هم اکنون نیز پشتوانه ارزهای رزرو کشورها، طلا است.
در آغاز، جهان از دلار قوی و پایدار سود می‌برد و ایالات متحده نیز به اعتبار نرخ مناسب ارز خود، در معاملات جهانی موفق بود. اما بقیه کشورها متوجه نبودند که اگر آمریکا شروع به چاپ پول بیشتری کند، به ضرر آنها است. در واقع، چاپ دلار بی‌پشتوانه، به تدریج ارزش ارزهای رزرو سایر کشورها را کاهش داد.
جداسازی طلا و دلار از یکدیگر
زمانی که ایالات متحده درگیر جنگ با ویتنام بود، برای تامین هزینه های جنگ، بیش از پیش به چاپ دلار بی پشتوانه پرداخت. وقتی سایر کشورها با سیل دلارها کاغذی مواجه شدند، تصمیم گرفتند ذخایر ارزی خود را به طلا تبدیل کنند. بیشتر کشورها به سرعت در حال تبدیل دلار به طلا بودند و استفاده از طلا آنقدر گسترش یافت که رئیس جمهور وقت تصمیم گرفت دلار را از طلا جداسازی کند. این موضوع باعث شد نرخ های شناور ارز به وجود آید. بلافاصله به دنبال آن، ارزش طلا سه برابر و روند نزولی قیمت دلار آغاز شد.
دلار محبوب یا دلار منفور؟
اگر تا اینجای مقاله، با ما همراه بوده باشید، اکنون این سوال ذهن شما را مشغول کرده که «آیا با وجود اتفاقاتی مانند چاپ دلار بی پشتوانه و تبعات آن، دلار از عرصه خارج شد؟ یا همچنان محبوب ماند؟»
واقعیت این بود که کشورها قبل از این اتفاقات، مقدار زیادی دلار به عنوان ارزهای رزرو ذخیره کرده بودند، بنابراین گذشتن از این حجم از ارز ذخیره، منطقی نبود. به همین دلیل، دلار همچنان پایدارترین و نقدترین ذخیره ارزی جهان، بر جای ماند. با توجه به بعید بودن سقوط دلار، همچنان برای تسهیل تجارت جهانی، بسیاری از کشورها دلار ذخیره می‌کنند.
جایگاه یورو در بین ارزهای رزرو، چیست؟
در سال ۱۹۹۹، یورو به عنوان دومین ارز ذخیره شده جهانی معرفی شد. بر اساس گزارشات صندوق بین المللی پول (متولی رشد و تجارت جهانی)، بانک های مرکزی در سراسر جهان، تا پایان سال ۲۰۱۹، بیش از ۷.۶ تریلیون دلار و حدود ۲.۲ یورو ذخیره کرده اند.
محبوبیت ارزهای رزرو
محبوبیت ارزهای رزرو در سراسر جهان، سالانه در حال افزایش است. این موضوع به خاطر اهمیت و کاربرد بالای این ارزها می‌باشد. بین سال های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۱، میزان Reserve currency بیش از ۷۳۰ درصد افزایش داشته است. در واقع این مقدار از ۴.۱ تریلیون دلار به حدود ۲.۱۰ تریلیون دلار رسیده است.
سایر ارزهای رزرو چیست؟
بعد از دلار و یورو، ین ژاپن و فرانک سوئیس و پوند استرلینگ به عنوان سایر ارزهای رزرو در حال رقابت با یکدیگر هستند. اینکه چرا باید این ارزها، توسط بقیه کشورها ذخیره شوند، مبحثی طولانی است که نیاز به بررسی جداگانه دارد. اما به طور کلی، دلیل اینکه ارز یک کشور به ذخیره سایر کشورها تبدیل می‌شود، ثبات و توسعه اقتصادی است. هر کشوری که از لحاظ اقتصادی، سهم بیشتری در چرخه جهانی داشته باشد، دارای ثبات در سیستم اقتصادی است و ارز آن کشور پتانسیل تبدیل شدن به ارز ذخیره را دارد.
آیا ارزهای رزرو معایبی دارند؟
ارزهای رزرو علیرغم همه فوایدی که دارند، بدون اشکال نیستند و هم کشورهای صادرکننده و هم کشورهای ذخیره کننده آن، با مشکلاتی روبرو می‌شوند. گاهی عدم مدیریت صحیح ارز ذخیره ای در یک کشور، سبب ایجاد حباب دارایی و بدهی دولت می‌شود. همچنین ارز ذخیره ای بیشتر کشورهای جهان ،دلار است که همین موضوع سبب وابستگی زیاد اقتصاد کشورها به نرخ دلار می‌باشد.
نگهداری دلار به عنوان ارزهای رزرو یک کشور، مانند کار با شمشیر دو لبه است. زیرا نه تنها دارایی خزانه وابسته به نرخ دلار است و هر تصمیمی توسط ایالات متحده اخذ شود، روی وضعیت دارایی تاثیر می‌گذارد بلکه مدیریت این حجم زیاد ارز، کار آسانی نیست. مدیران متخصص لازم است تا کاملا با زیر و بم بازارهای جهانی آشنا باشند.
آیا یوان هم ارز ذخیره است؟
با توجه به اینکه چین، دومین اقتصاد بزرگ جهان است، این سوال پیش می‌آید که آیا یوان چین هم ارز ذخیره است؟
در پاسخ به این سوال نمی‌توان به یک جمله بسنده کرد. قضیه از این قرار است که چین به سرعت در حال توسعه است و حتی برخی از اقتصاد دانان، بر این باورند که در آینده ای نزدیک، اقتصاد چین حتی از آمریکا هم جلو می‌زند و یکه تاز اقتصاد در عرصه جهانی خواهد شد.
اما تنها برتری اقتصادی لازم نیست تا ارز یک کشور به ارزهای رزرو برای سایر ملت ها تبدیل شود. واقعیتی که وجود دارد این است که یوان به شدت تحت کنترل است. دولت چین کنترل شدیدی روی یوان دارد و میزان اوراق قرضه خارجی را محدود می‌کند. ارزهای ذخیره در این کشور بیشتر به شکل اوراق قرضه دولتی نگهداری می‌شود تا ارز رایج. اگر آزادسازی یوان ادامه پیدا کند، احتمال ورود این ارز به باشگاه ارزهای رزرو در آینده وجود دارد.
اهمیت ارزهای رزرو در سیستم اقتصادی
با اوضاع فعلی اقتصاد جهانی، به دلیل وجود محدودیت های پولی، همچنان ترس از تورم و نوسانات ارز بر بازارهای بین المللی حاکم است. کشورهایی که ذخیره ارزی ندارند، از این می‌ترسند که سرنوشت سیاسی و اقتصادی آنها با پارامترهایی که از کنترل خودشان خارج است، گره بخورد. بنابراین سیاست بسیاری از کشورها استفاده از ارزهای رزرو و مکانیزم کنترل چرخه اقتصاد با آنها است.
ویژگی های ارزهای رزرو
مدیریت ذخایر پولی کشور باید به دنبال این باشد که حجم مناسبی از ارزهای رزرو را برای دستیابی به مجموعه ای از اهداف، ذخیره کند. اما ارزهای رزرو باید طبق پروتکل های خاصی نگهداری شوند. نگهداری ارزهای ذخیره باید دارای ویژگی های زیر باشد:
-
محدوده مشخص
ذخایر ارزی یک کشور، دارایی های خارجی بخش دولتی است که تنها در دسترس مقامات پولی کشور است و توسط آنها کنترل می‌شود. فعالیت های مدیران این بخش شامل دیسیپلین است و مدیریت بدهی ها، موقعیت های کوتاه ارزی و استفاده از ابزارهای مالی، هر یک، توسط پارت جداگانه ای کنترل می‌شود.
-
استراتژی و هماهنگی مدیریت ذخیره
استراتژی های مدیریت ارزهای ذخیره باید مطابق و حامی محیط سیاسی خاص کشور باشد. این استراتژی ها ممکن است نیاز به در نظر گرفتن مدیریت بدهی های بین المللی داشته باشد. به طور کلی، مجموعه مدیران و افراد درگیر در این مسئله، تمام تصمیم گیری های خود را در راستای کاهش آسیب پذیری خارجی قرار می‌دهند.
-
شفافیت و پاسخگویی
تمام نقشه ها، مسئولیت ها و اهداف سازمانهای مالی مدیریت ذخیره ارزی باید شفاف باشد. همچنین تخصیص مسئولیت های مدیریت ذخیره ارزی از جمله ترتیبات نمایندگی، بین دولت و نهادهای مدیریتی باید به صورت عمومی افشا و توضیح داده شود. اهداف وسیع مجموعه مدیریتی باید به وضوح مشخص و علنی باشد و علل اصلی سیاست های اتخاذ شده، توضیح داده شود.
-
در دسترس بودن اطلاعات مربوط به ذخایر ارزی
اطلاعات مربوط به ذخایر ارزی رسمی باید در یک برنامه از پیش تعیین شده، دسته بندی شود. انجام فعالیت های مدیریت ارزهای رزرو باید در حسابرسی سالانه صورت های مالی واحد مدیریت، گنجانده شود. حسابرسان مستقلی که خارج از مجموعه کار می‌کنند، باید حسابرسی انجام دهند و نظر آنها در مورد صورت های مالی به شکل عمومی افشا شود. در نهایت، اصول کلی حاکمیت داخلی که برای اطمینان از یکپارچگی عملیات واحد مدیریت ذخیره استفاده می‌شود، باید به صورت عمومی افشا شود.
چارچوب مدیریت ریسک ارزهای رزرو
باید چهارچوبی وجود داشته باشد که خطرات عملیات مدیریت ذخیره را شناسایی و ارزیابی کند و به مدیریت ریسک ها در پارامترها و سطوح قابل قبول اجازه فعالیت دهد. این چارچوب مدیریت ریسک باید همان اصول و تدابیری را برای صندوق های مالی خارجی اعمال کند که صندوق های داخلی از آن تبعیت می‌کنند. قرار گرفتن در معرض ریسک ارزهای رزرو باید به طور مستمر کنترل شود تا مشخص شود که آیا قرار گرفتن در محدوده ریسک، تا چه اندازه خطرناک است.
مدیران ذخیره ارزهای رزرو باید از ضررهای مالی احتمالی و سایر عواقب مواجه با ریسک، آگاهی داشته باشند و قادر باشند آنها را حساب کنند. میزان ارز ذخیره باید به اندازه ای باشد تا در بسیاری از ریسک های بازار، تحت تاثیر قرار نگیرد و ارزش آن تغییری نکند.
تاریخچه صندوق ارزهای رزرو در ایران
طرح ایجاد صندوق ارزهای رزرو در ایران، به سال ۱۳۷۹ بازمی‌گردد. در سال ۱۳۷۹، مجلس شورای اسلامی، ماده ۶۰ قانون برنامه سوم توسعه کشور را تصویب کرد. به دنبال تصویب این ماده در آبان ماه همان سال، آیین نامه اجرایی این موضوع، به وسیله وزیران دولت، تصویب شد.
در این زمان، مجموعه ای از افراد شامل: وزیر امور اقتصاد و دارایی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی، رئیس کل بانک مرکزی، دو نفر از وزیران و دو نفر به انتخاب رئیس جمهور، به عنوان هیئت امنای صندوق ارزهای رزرو، انتخاب شدند. وظیفه آنها اجرای آیین نامه و نظارت بر عملکرد صندوق می‌باشد.
نقش ارزهای رزرو در سرمایه گذاری
نقش ارزهای رزرو، تنها کنترل تلاطم بازار و سرکوب نوسانات دلار نیست. بلکه صندوق ذخیره ارزی کشور، قادر به سرمایه گذاری در برخی از بخش ها در راستای توسعه و رونق اقتصادی است. از جمله فعالیت های این صندوق در این زمینه می‌توان به سرمایه گذاری در زمینه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اشاره کرد. البته این سرمایه گذاری دارای شرط و شروط متعددی است که یکی از آنها برگشت سرمایه از طریق کسب درآمد در این بخش ها است.
در واقع وقتی از بودجه ارزهای رزرو دولت برای توسعه و تقویت گردشگری و میراث فرهنگی استفاده می‌شود، باید این بخش ها، مقداری از درآمد ارزی کسب شده را به صندوق ذخیره ارزی بازگردانند. در نهایت هدف از اینگونه سرمایه گذاری ها، این است که درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت خام کاهش پیدا کند و همین درآمد ارزی از سایر بخش ها به ویژه گردشگری افزایش یابد.
افراد حاضر در صندوق ذخیره ارزی کشور
در حال حاضر چه کسانی در صندوق ذخیره ارزی کشور ما حضور دارند؟
- رئیس جمهور
- رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی
- وزیر فعلی اقتصاد
- وزیر فعلی تعاون، کار و رفاه اجتماعی
- وزیر فعلی نفت
- رئیس کل بانک مرکزی
- دادستان کل کشور
- دو نماینده از کمیسیون اقتصادی و برنامه و بودجه
- رئیس اتاق تعاون (وی تنها ناظر است و حق رای ندارد)
- رئیس اتاق بازرگانی (وی تنها ناظر است و حق رای ندارد)
وظایف رئیس صندوق ارزهای رزرو چیست؟
رئیس صندوق ارزهای رزرو ایران دارای بالاترین پست در این مجموعه است و به همین دلیل، دارای وظایف زیر است:
- مجموعه فعالیت های مورد نیاز در بخش های مختلف را به هیئت امنا پیشنهاد دهد تا در صورت رای گیری و تصویب، به مرحله اجرا برسد. این فعالیت ها شامل پرداخت تسهیلات به بخش های مختلف می‌شود.
- او وظیفه دارد، فرصت های سرمایه گذاری را شناسایی کند. خواه این فرصت ها در بازارهای پولی داخلی باشد ،خواه در بازارهای بین المللی.
- تعیین نظام نامه ها و شرایط و نحوه اعطای تسهیلات به بخش های مختلف، روی دوش رئیس است و وی باید این موارد را به هیئت امنا پیشنهاد دهد.
- یکی از وظایف مهم و اساسی رئیس صندوق، عقد قرارداد با یک مشاور متخصص و مجرب بین المللی است تا برای تصمیم گیری در حوزه سرمایه گذاری از وی کمک بگیرد.
- در نهایت اینکه تمام فعالیت های رئیس صندوق به عنوان هدایت کننده‌ی هیئت امنا، باید در راستای بهبود و ارتقای ارزهای رزرو کشور، جهت گیری کند.
آیا امکان بهره‌مندی از صندوق ارزهای رزرو برای ما وجود دارد؟
با توجه به اینکه توضیح دادیم گاهی صندوق ارزهای رزرو در بخش های تولیدی سرمایه گذاری می‌کند، پس این امکان نیز وجود دارد که ما بتوانیم از این صندوق بهرمند شویم. اما این بهرمندی یک شرط دارد و آن شرط، تولید است. اگر کسب و کار ما، نقشی در چرخه تولید داشته باشد به این معنی است که ما یک محرک برای اقتصاد کشور محسوب می‌شویم. به همین دلیل ممکن است لیاقت بهره‌مندی از صندوق ارزهای ذخیره را داشته باشیم. برای گرفتن تسهیلات از این صندوق باید مراحل زیر را انجام دهیم:
- مراجعه به بانک ملی یا ملت و ارائه تقاضانامه برای دریافت تسهیلات ارزی
- ارائه وثیقه به بانک
- موافقت مدیریت شعبه و ارسال درخواست به اداره کل اعتبارات
- اداره اعتبارات، قیمت و سایر موارد را درباره وسایل و مواد اولیه شما بررسی کرده و گزارش آن را به شرکت های بازرسی کننده و گمرک کشور ارسال می‌کند
- از این مرحله به بعد، با شما قرارداد بسته می‌شود و پیگیری های لازم انجام خواهد شد.